Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 84]

Concertgebouw
10 april 1926 (RN)

Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg (8 april 1926)
Mozart: Symfonie in D, KV 504 (Praagse)
Dopper: Ciaconna gotica
Brahms: Vierde symfonie

Na het abonnementsconcert, even voor Pasen, waarop Hermann Hans Wetzler zijn Visionen had gedirigeerd - zonderlinger nagedachtenisse! - een programma waarop ook nog een orkestwerkje van Emile von Brucken Fock voorkwam als tijdgenotelijke en vaderlandse prestatie, mochten wij zo opmerken dat het met de waardering van de nationale muziek in ons voornaamste Hollandse muziekcentrum tamelijk hachelijk gesteld is. ‘Wij kunnen Dopper niet als pars pro toto beschouwen’, heette het toen¹⁸⁰ - en ziet: alsof het afgesproken was, komt Mengelberg thans met een zoveelste uitvoering van de Ciaconna gotica van Cornelis Dopper.

Over die uitvoering kunnen wij kort zijn: het stuk werd volstrekt Mengelbergs geestelijk eigendom en de vele dankbare en goed geïnstrumenteerde passages die het bevat, blijken telkenmale evenzovele stimulantes voor een suggestief gebaar, een expressieve indicatie.

Over het werk zelf zou men eventueel ook zeer kort kunnen zijn: het is waarschijnlijk niet Doppers geslaagdste compositie; hij uitte bijvoorbeeld belangrijker hoeken van zijn psyche in zijn Zesde en zijn Zevende symfonie.

Doch deze zoveelste uitvoering van de Gothische ciaconna kon wel een aanleiding zijn om de betekenis van Cornelis Dopper als componist een enkele alinea lang nader te beschouwen.

Sem Dresden, in zijn werkje Het muziekleven in Nederland sinds 1880, accentueert enigermate Doppers specifieke kenmerk: zijn ‘oubolligheid’ (‘zijn vrijmoedigheid, die niet gelikt is of aanstellerig, zijn gevoel voor alles wat zweemt naar grappigheid, [...] leukheid, algemeen erkende karaktertrek van ons volk [...]’).¹⁸¹

Dit is een voortreffelijke opmerking van de directeur van het Amsterdamse conservatorium: Dopper is op zijn best, wanneer zijn muziek langs de neus weg grappig is (Boerenbruiloft in de Zuiderzee-symfonie, Koninginnedag in de Amsterdamse). Hij, Dopper, heeft hierin een zekere overeenkomst met dr. Johan Wagenaar, in diens Schipbreuk- en Doge van Venetië-periode. Deze geesteshouding schijnt inderdaad een bepaald soort Hollandsheid te impliceren. Het is hoogstens te bejammeren dat er nog geen enkele Hollandse componist is geweest die het op den duur kon volhou-

180 Zie de recensie in het Rotterdamsch Nieuwsblad van 20 maart 1926.

181 Bij Dresden staat: ‘Zijn vrijmoedigheid, die niet gelikt is of aanstellerig, zijn gevoel voor alles wat zweemt naar grappigheid, een zekere oubolligheid, leukheid, algemene erkende karaktertrek van ons volk [...]’ Pijper haalt oubolligheid naar voren en laat daarbij een zekere weg, waardoor de beschrijving veel negatiever wordt. Dresden (1923), 85.

[p. 85]

den in de hoek der leutige boertigheden (met uitzondering wellicht van Zweers, die met het klimmen der jaren toenam in simplistische onbekommerdheid...). Wagenaar greep naar ernstiger onderwerpen: Marcia funebre, opus 26; Avondfeest; hij greep somtijds zelfs mis, in de Sinfonietta.¹⁸² Dopper componeert naast, achter en voor één geslaagde muzikale scherts tien serieuze, vaak zelfs hypochondrische muziekstukken - gelijk de Ciaconna gotica. Ach, waarom is Doppers en Wagenaars Holland Wenen niet? Wat al voortreffelijke operettes hadden zij, bij die draai van geest, met hun uitnemende vakkennis, met hun muzikale eruditie achter zich, al niet kunnen schrijven! Dit nu is waarlijk niet als spotternij gemeend: het zal altijd een groter prestatie blijven een Fledermaus, een Orpheus in de onderwereld geschreven te hebben met Johann Strauss of Offenbach, dan een Symphonie sur un air montagnard met Vincent d'Indy, of een Meermann met Hans Sommer.¹⁸³ En zou men denken dat Kronos, de almachtige Tijd, van Wagenaar of Dopper meer zal overlaten dan van d'Indy of Hans Sommer? Het lijkt tamelijk onwaarschijnlijk.

Het ongelukkige is dat de operette voor onze nationale mentaliteit taboe is. Bij ons wordt zoiets niet gedaan en daarmee uit.

Het is hier nu niet de plaats over de wortels der antitheatrale dispositie van onze ras- en tijdgenoten te gaan uitweiden; het hoe en waarom zou zeer ver van Doppers Gotica wegvoeren. Wie weet, of we ooit weer terugkwamen...?

Men moet enige bezwaren hebben tegen het dithyrambisch accent waarmee Rudolf Mengelberg het stuk van Dopper in de programma's inleidt. ‘Een representatief meesterwerk der Nederlandse toonkunst’, ‘de op geniale orkestratie berustende visionaire kleur’ (nog altijd slecht Hollands, die laatste zin), als dat epitheta zijn waarmee men Doppers Gothische ciaconne omhangt, wat blijft er dan over voor de Negende van Beethoven, wat voor de Matthäus-Passion? Wanneer men het - zeer geslaagde, ofschoon wat dikke - orkestrale coloriet van Dopper uitscheldt voor visionaire kleur, die dan bovendien nog op geniale orkestratie berust - het spijt me - wat zullen we dan zeggen van de instrumentatie van Debussy's Ibéria? Soms dat dat talentvol beginnerswerk is?

Men doet de uiterst verdienstelijke Nederlandse componist Cornelis Dopper onrecht met zulke on-Hollandse snorkerijen. Zoiets past in een publicatie van Benito (Mussolini), niet bij ons. Doppers diepste wezen is afkerig van de valsheden van de uiterlijke schijn; zijn muziek is serieus. Dat is óók: wat nuchter, wat droog. Maar als daar, in zijn beste ogenblikken, wat humor bijkomt, dan is het conglomeraat een zeer genietbaar soort van droge humor. Een eigenschap, waarlijk, die boven vele sentimentsverbijzonderingen uitgaat. En daarom is het jammer dat juist een werk, zo gespeend van alle ironie als de Ciaconna, als pars pro toto van zijn gehele levenswerk begint te gelden.

182 Pijper dacht daar anders over toen hij in 1918 een voorbeschouwing en een recensie schreef naar aanleiding van de première van Wagenaars Sinfonietta (resp. 7 en 11 februari 1918).

183 De Duitse componist en mathematicus Hans Sommer (1837-1922) heeft 10 opera's op zijn naam, waarvan Der Meermann, op. 28 de derde is.

[p. 86]

Het zou beter zijn als men zich naderhand Dopper herinnerde als de auteur van de Amsterdamse Koninginnedag dan ‘van de Ciaconna gotica’. Het staat namelijk te voorzien dat men dit eerste langer zou doen dan het tweede.