Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Stravinsky-week¹³¹
2 maart 1926 (RN)

Kring Kosmos; Amsterdamse Schouwburg (28 februari 1926)
Stravinsky: L'histoire du soldat

131 Een groot gedeelte van deze recensie is verwerkt in het essay ‘Igor Stravinsky’ dat Pijper opnam in De Quintencirkel. Voor de volledige tekst in De Quintencirkel zie HPG 2, 70-73.

II

De tweede dag van de Stravinsky-week was gereserveerd voor de kamermuziek en voor de uitvoering (door de Kring Kosmos) van het ‘pièce jouée, dansée et lue’ L'histoire du soldat. Om met dit laatste, de matinee in de Schouwburg, te beginnen: qua muzikale prestatie stond dit niet op de hoogte van de kamermuziek- of van

[p. 61]

de orkestconcerten. Paul F. Sanders, jong componist van talent, oud-leerling van Dresden, Frans georiënteerd in zijn muzikale aspiraties en, wat zijn algemeen artistieke habitus betreft, behorende tot de avant-garde (hij schreef muziek bij de teksten van Nijhoff - Pierrot aan de lantaren¹³² - bij teksten van Marsman, Chasalle¹³³ en Kelk) - Sanders had de algemene leiding en bovendien dirigeerde hij nog het zevenmansorkestje op het toneel. Wij complimenteren hem met zijn initiatief en stellen gaarne vast dat er veel lofwaardigs te zien en te horen was. Maar het technisch-muzikale deel van deze onderneming ging wellicht nog wat boven zijn krachten.

L'histoire du soldat is typisch voor de Stravinsky van 1917. Hij verliet daar reeds de domeinen van het grote geluid - in plaats van de honderd executanten der Sacre zitten hier zeven solisten: een viool, een bas, een klarinet, een fagot, een trombone, een cornet à pistons, een slagwerker. Het harmonische idioom van deze muziek werd magerder, stugger. De geluidscascaden van de jaren 1911-1914 verdwenen, de romantiek verschrompelde, het nasillerend accent werd verscherpt.

De gang, de geladenheid, bleef nog. Maar de zwakheden, de positieve tekortkomingen uit de Sacre-periode, verdwenen evenmin. In Le sacre stonden óók vele bladzijden waarop niets gebeurde - er zwierf daar dan een onbeholpen fagotlijn door een woestijn van vioolsecunden en bastremolo's. Dat werd in L'histoire du soldat een ietwat insipide gezeur van vier slecht aansluitende blazerstimbres (Petit choral) of een langgerekt mediteren van klarinet en fagot op een onbeduidend gegeven (de muziekjes die met de prinses te maken hebben). In de ontwikkelingslijn van Stravinsky's oeuvre beduidt L'histoire du soldat een stap verder - maar ook: een schrede verder van zijn eigen muziekbewustzijn af. Wél een veralgemenen van zijn tendenties, doch bovendien ook een vertragen van de - barbaarse! - bronnen der inspiratie.

De anekdote van L'histoire is spoedig verhaald. De soldaat heeft een viool, waarop hij spelen kan en die hem tot een gelukkig sterveling maakt. De duivel maakt zich van het instrument (aardige verbeelding van des soldaats ziel!) meester, door hem in de plaats van dit speeltuig geld, roem en eer te beloven. Halfweg het stuk weet de soldaat zijn vioolvormige ziel terug te winnen. In de laatste scènes triomfeert de duivel weer. Natuurlijk is er nog vrij wat literaire en metafysische franje en hocus-pocus om dit geraamte van een gegeven heen, maar de essentie van het gebeurtenisje wordt door deze vier staten volkomen helder aangeduid. Het werd precies een anticiperende autobiografie van de componist.

Stravinsky zelf moet dit tijdens het concipiëren van het stuk ook wel duister gevoeld hebben, anders ware hem de diaboliek niet zo voortreffelijk gelukt! Lees namelijk voor De Soldaat: Igor Stravinsky; voor De Duivel: De Vergetelheid. Stravinsky's ziel zong, indertijd, als een toverviool. Op het ogenblik leven wij in de tweede fase van het spel zijns levens: zijn muziekvermogen is naar de duivel en hij baadt zich in roem en eer (van zijn chequeboek weten wij bescheidenheidshalve niets

132 Pierrot aan de lantaren. Gedichtenbundel van Nijhoff uit 1919.

133 Frederik Chasalle is het pseudoniem van Constant van Wessem.

[p. 62]

af). Het is te hopen dat de Soldaat Stravinsky's ziel binnenkort terugwint en dat hij voor recidiven blijft gevrijwaard: homme averti en vaut deux, en de componist heeft in L'histoire du soldat voor zichzelf een klare spiegel geslepen.

Want, waarlijk: de Stravinsky van 1925 is niet meer dan de ruïne van de meester van 1910. Neem stukken als de Pianosonate, de vierdelige Serenade voor piano van 1925. Weg alle gang, weg alle suggestieve harmonische eigenwilligheden. De melodiek verloor haar canailleuze karakter - dat is op zichzelf zo erg niet - maar het werd huisbakken, duf en benepen... De ritmiek werd gezuiverd van alle syncopische gekronkeldheden en stuipende verschuivingen. Maar deze gepurificeerde kramptrekkingen bleken de vermomming geweest te zijn van een volstrekt insipide kwadratuur. Weg alle tendensen om tot een vrijer begrip dan ‘tonaliteit’ te komen. Verdwenen alle originele constructie-invallen, het werden weer sonatevormen, rondo's, liedvormen; het werd weer Clementi. Stravinsky verraadt met zijn tegenwoordige composities zijn Gisteren. Wij achten dit een jammerlijk en stuitend schouwspel.

Als gezegd: de uitvoering van L'histoire du soldat was een merkwaardig en ten dele zeer geslaagd experiment. De ongelukjes in de uitvoering der (moeilijke!) muziek mogen wij rustig op een gebrek aan routine terugvoeren. Wanneer Sanders over een aantal doorgewinterde dirigeertrucs beschikt had, zouden sommige catastrofen wellicht niet voorgekomen zijn. Maar de jonge musici, die de trucs allemaal kennen, beschikken nu eenmaal niet over het initiatief en het enthousiasme voor de moderne zaak en daar Sanders bewezen heeft de laatste eigenschappen wel te bezitten, mogen wij hem over een tekort aan routinierseigenschappen waarlijk geen te felle verwijten maken.

Johan de Meester was de Voorlezer, Hooykaas de Soldaat (uitstekend!), A. v.d. Vies de duivel. Mejuffrouw Boogers danste een aantal hevig uit de populaire toon van het stuk vallende bewegingen; slecht begrepen.¹³⁴ Van Uytvanck zorgde voor de montering; het voordoek van de op het toneel staande poppenkast, waarin zich de geschiedenis van de soldaat afspeelde, was buitengewoon geslaagd - werkelijk voortreffelijk. Martinus Nijhoff vertaalde Ramuz' tekst in zeer suggestief Hollands. De Schouwburg was vrijwel uitverkocht en het ontbrak na afloop evenmin aan applaus als aan protestfluitjes.

Na de pauze een toestukje, dat men in het vervolg beter achterwege laten kan. Sanders doet zichzelf met dit kleine muziekje geen goed; hij heeft beter dingen geschreven. Het is ook onjuist een muziek te koppelen aan een zó precieus bothoofdig tekstje als dit Imaginair drama voor oude generaals. Rataplan!¹³⁵ Ook de enscenering viel hevig af na de weloverwogen en suggestieve decors van L'histoire du soldat.

134 L'histoire du soldat werd gedanst door Adriaan Hooykaas, Abraham van der Vies en Johanna Boogers, die door J.W.F. Werumeus Buning in zijn Dansen en danseressen (1926) genoemd wordt als de talentvolste leerling van Gertrud Leistikow. Van der Vies zou later, tussen 1933 en 1955, als regisseur optreden van tientallen opera's.

135 Paul Sanders componeerde Rataplan! Imaginair drama voor oude generaals op een libretto van C.J. Kelk en Frederik Chasalle (pseudoniem van Constant van Wessem). In Het Vaderland van 1 maart 1926 vinden we een summiere samenvatting: ‘twee oude generaals voeren een strijd om een schone ballerina, oftewel om de vrouw’. Ze moeten het beiden met de dood bekopen.