Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 57]

Concertgebouw-sextet
19 februari 1926 (RN)

Het laatste abonnementsconcert van het Concertgebouw-sextet bevatte niet minder dan drie noviteiten: een Sextet van Benedict Silberman, de Kammermusik nr. 3 van Hindemith en Poulencs Rapsodie nègre. Na de pauze ging nog, als effectvol en dankbaar sluitstuk, de Kamersymfonie van Wolf-Ferrari.

Silberman was leerling van Sem Dresden en schreef reeds betere werken dan het Sextet. Het is nog wat te vroeg om over de mogelijke en waarschijnlijke evoluties in dit muziekbesef te gaan schrijven (de componist werd in 1902 geboren),¹²⁴ doch men kan al wel vaststellen dat daar een positieve geschiktheid voor het vak componeren in hem woont. Daar is een goed verticaal klankbesef; het horizontale begrip - de melodievinding - is nog wat onbijzonder. Zijn coloriet is te duister en de gedachtegangen haken vaak in elkander vast. Doch er behoeft slechts wat meer helderheid in dit (muziek)bewustzijn te komen, Silberman behoeft slechts boven sommige te uiterlijk dramatische premissen uit te groeien om rijp te worden voor heel gave en persoonlijke uitingen. In dit sextetje staat te veel Eulenspiegel-gegrijns en de foxtrot (het laatste deel) blijft te conversabel, zodat hij weliswaar de platheden van het genre vermijdt, doch, van de weeromstuit, ook nergens goed op gang komt. Het stuk is overigens plezierig los van allerlei formalismen ontworpen en blijkt reeds meer dan een belofte. Men zal goed doen Silbermans naam in de gedachten te houden.

Hindemiths Kammermusik nr. 3 is eigenlijk een violoncelconcert, door tien instrumenten begeleid, en men weet niet, waarover zich meer te verwonderen: over het gemak, de durf, waarmee dit in ieder geval uiterst notenrijke werk werd neergeschreven, dan wel over het minder dan povere resultaat dat meester Hindemith met zo een allerbijzonderst ensemble wist te bereiken. Ziehier toch de mogelijkheid tot geheel nieuwe klankeffecten; een instrumentencombinatie die een componist tot volstrekt nieuwe uitingen zou dwingen. Maar bij Hindemith werd het óf een unisono, óf een perpetuum mobile.

Paul Hindemith werd in 1895 geboren en hij heeft gewis een verbluffende begaafdheid. Al zijn (reeds geducht talrijke) werken zijn met bravoure ontworpen en met koninklijke nonchalance gerealiseerd. Men zou evenwel in of buiten Duitsland geen tweede zo grove en essentieel onbeschaafde muzikale mentaliteit kunnen aanwijzen. Dit gebaar is volkomen barbaars, hij werd de usurpator der moderne muziek. Alle verstilling is hem vreemd, afwachten kent hij in zijn klankconstructies niet, er is geen spoor van bezinking en geen atoom muzisch besef. Zijn werk heeft precies evenveel met de muziek (oude of nieuwe) te maken als de gewrochten der pyrotechniek (vuurpijlen, donderbussen en zwermpotten) met de beeldhouwkunst of de architectuur. Er zal geen noot van overblijven en men zou bijna geneigd zijn de onelegante kwalificatie

124 Benedict Silberman, die in 1901 geboren werd, was een van de aanwezige toehoorders van Schönbergs compositiecursussen in Zandvoort. Zie Op de Coul (1981) en Historie en Kroniek I, 177. Zie ook voetnoot 277 bij de recensie van 8 november 1921.

[p. 58]

van de oude Hanslick te herhalen: ‘Man hört diese Musik stinken.’¹²⁵ Beschouw deze Kammermusik: soms wordt de sololijn der concertante violoncel ‘aangevuld’ door de trompet (!), elders weer brullen cello's, trombone, fagot en klarinet ‘ausdrucksvoll’ een melodie welke haar gelijke in wezenloosheid niet heeft - als tegenstelling, als hoogtepunt, meent ge? Welneen - als expositie. ‘Feste druff’ heette dat in 1914...¹²⁶

Men heeft niets aan deze instrumentencombinatie: Hindemith instrumenteert voor elf solisten (het getal is nu eenmaal omineus) precies zo solistisch als Wagner in de Ring voor een orkest van honderd man.

Maar die instrumenteermethode slaagde niet bepaald, in dit gemiddelde. Wat wist hij met zijn allenige viool te beginnen, wat met zijn solistische blazers? Niets; minder dan niets; hij beging smakeloosheden.

Poulencs Rapsodie nègre staat tot Hindemiths Kammermusik als het Trocadéro tot de Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche. Want - nietwaar? - de enige verdienste van het Trocadéro is dat dit monstrum in Parijs gebouwd werd. Artistiek geven beide specimina van wansmakelijke architectuur elkaar weinig toe. Poulencs Negerrapsodie heeft meer van (ietwat knoeierig) kinderwerk, Hindemiths kamermuziek suggereert hier en daar een soort hippopotamusjubel. Poulenc is muzikaal en psychisch onbeholpener, maar het soort onbeholpenheid ontroert niet. Een links, onhandig gebaar kan soms een vertedering wakker roepen, soms ergert het alleen, maar Poulencs muziek doet het laatste. Het is te blasé; hij doet te zeer alsof hij dit alles wel zo wil, maar plundert intussen Ravel (diens Rapsodie espagnole, en daaruit het hoofdthema, die vier dalende noten, waarop Poulenc de gloednieuwe vocalise Honoloulou paste!...).¹²⁷ En niet alleen Ravel!

Ook Poulenc zal een vergissing van deze na-oorlogsjaren blijken. Het is zwak epigonenwerk en het komt zelden boven dilettantisch geknoei uit. Hij spreekt, met zijn noten, enigermate welopgevoeder dan Hindemith, maar hij heeft evenmin iets te zeggen. Ze konden beter zwijgen.

Het Concertgebouw-sextet verdient erkentelijkheid voor het feit dat men al deze nieuwe werken tenminste te horen kreeg. Het is nodiger, de (onbelangrijke) werken van 1925 ten minste eenmaal tot klinken te brengen, dan altijd weer de in ons bezit zijnde kapitalen na te tellen en opnieuw op stapeltjes te rangschikken.

Het ensemble staat overigens helaas niet meer op de oude en zeer bijzondere hoogte; men zou van Spaanderman niet durven zeggen dat hij de erfenis van Evert Cornelis veel rente laat opbrengen. Toonkwaliteit, securezza, coloriet, alles ging erop achteruit. Spaanderman schijnt (zie ook zijn dirigeren) geen geboren leider; er blijft boven en onder, tussen en achter de noten te veel achterwege. Als uitnemende technische prestatie behouden de uitvoeringen van het Sextet hun volle waarde, doch de

125 De muziekcriticus Eduard Hanslick schreef naar aanleiding van de première van Tsjaikovski's Vioolconcert (Wenen, 4 december 1881): ‘Friedrich Vischer behauptete einmal bei einer Besprechung lasziver Schilderungen, es gäbe Bilder, die man stinken sieht. Tschaikowsky bringt uns zum erstenmal auf die schauerliche Idee, ob es nicht auch Musikstücke geben könne, die man stinken hört!’

126 ‘Feste druff’ (darauf) is een strijdkreet uit de Eerste Wereldoorlog: geef ze ervan langs!

127 De vocalise Honoloulou poti lama is een onderdeel van Poulencs Rapsodie nègre (1917).

[p. 59]

wonderen die vroeger wel plachten te geschieden, schijnen voorlopig hun wereld wel uit. En wat maakt de waarde van een muziek, van een musiceren, uit als het geen Wonder is?...