Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Programmatoelichting Utrechtsch Sextet⁴²⁷
22 april 1923

Het Kwintet van Mozart werd in maart 1784 te Wenen gecomponeerd. Het behoort tot Mozarts schoonste, meest evenwichtige composities en het is ongetwijfeld slechts aan de onalledaagse bezetting te wijten dat het niet algemeen bekend is. Dit kwintet was in alle opzichten het voorbeeld dat Beethoven voor de oren heeft gezweefd, toen deze zijn kwintet opus 16 voor dezelfde bezetting (in januari 1923 door het Utrechtsch Sextet uitgevoerd) ontwierp. Niet in melodische zin natuurlijk; op dat punt zijn beide scheppingen volstrekt persoonlijk. Mozarts melodiek is altoos Italiaanser en de stemming van het gehele werk is placider, minder dramatisch dan die van het jongere meesterwerk van Beethoven.

Manuel de Falla werd 23 november 1876 te Cadiz geboren. Zijn muziek is op dit ogenblik in Holland nog vrijwel onbekend. Hij componeerde meerdere grote werken: La vida breve, de balletten El amor brujo en El sombrero de tres picos; liederen en pianowerken (ook met orkest). Manuel de Falla wordt algemeen beschouwd als de voorman der moderne muzikale beweging in Spanje.

Arthur Bliss behoort met Goossens, Lord Berners en Arnold Bax tot de meest geavanceerde jonge Engelse componisten. Deze Engelsen - Bliss vooral - vertonen een eigenschap waardoor zij zich sterk van de overige Europese modernen onderscheiden: een typisch soort van humor. Deze ballad Madam Noy heeft in opzet iets karikaturaals - iets wat overigens niet-Engelse toehoorders licht ontgaan zou... Bliss neemt in dit werk zeer langs zijn neus weg een loopje met het echt-Engelse romantische balladengenre. De gezwollen romantiek van verborgen schatten, geestverschijningen en al dit huiveringwekkende fraais meer wordt in veel Engelse kringen nog zeer au sérieux genomen. Men zou dit wellicht mogen vergelijken met de belangstelling die op het ogenblik in Duitsland voor de griezelliteratuur van Meyrink of Hanns Heinz Ewers bestaat,⁴²⁸ of met de verzotheid van een groot deel

427 Het Utrechtsch Sextet bestond uit Cor Kwant (fluit), Johannes Vink (hobo), Hans Helmke (klarinet), Max Rood (fagot), Hendrik Altink (hoorn) en Willem Pijper (piano).

428 Voor Meyrink zie voetnoot 78 bij de recensie van 14 januari 1918; voor Ewers zie de recensie van 21 februari 1920.

[p. 825]

van ons Hollandse publiek, voor een jaar of tien, op de Scandinaafse letterkunde (Selma Lagerlöf). In Bliss' geval werd het parodistische kantje aan zijn Madam Noy in Engeland dan ook niet dadelijk begrepen: men hoorde slechts de fraaie muziek en besefte niet dat enkele zoetsappige ‘dissonanten’ juist even over de grens van het komische lagen. Een tweede uitvoering bracht dat gewoonlijk zuiverder aan het licht.

Bliss heeft reeds betrekkelijk veel geschreven. Rout voor sopraan en enige instrumenten; muziek voor Shakespeares Tempest voor koperen blaasinstrumenten en slagwerk; een Rapsodie voor sopraan, tenor, strijkkwartet, contrabas, fluit en althobo. Verder Conversations voor viool, alt, cello, fluit en basfluit, hobo en althobo. Ook bestaan er orkestwerken van zijn hand.

Het Tweede sextet van Sem Dresden (hij schreef reeds drie sextetten voor dezelfde bezetting, ongerekend de bekende transcriptie van vier pianostukken van Rameau!) dateert van 1913. Het is een cyclisch werk, dat wil zeggen dezelfde thema's treden in alle delen op. Het korte motiefje, waarmee de hoorn begint, dient weer als sluitsteen van het klankgebouw (slot vijfde deel). Het tweede en derde deel zijn de grootst mogelijke tegenstellingen, die elkaar in dit verband juist completeren. Het hoofdthema van het derde deel (fluit) speelt een zeer belangrijke rol in het vierde deel (dan in de hoorn). Zo is dit werk sterk geconcentreerd en overal thematisch samenhangend. Een compositorisch-technische analyse van het Sextet zou zeer gecompliceerd worden, doch de hoorder kan, ook zonder alle aanduidingen en citaten bewust te weten, zijn indruk van het zeer sterke werk gemakkelijk vestigen. Men zou het Sextet kunnen beschouwen als een uiterst abstracte pantomime, spelende gedurende vier (vijf) akten in steeds wisselende belichting en enscenering, doch tussen dezelfde weinige personen.

Mijn eigen Sextet, geschreven voor het Utrechtsch Sextet in januari jongstleden, is monothematisch. Het beginthema (klarinet) treedt in alle delen sterk op de voorgrond, in vele ritmische en coloristische gestalten. Het derde deel bevat voor mij enkele persoonlijke associaties met het land Ticino, waar wij langere tijd verbleven. Ook in het vierde deel staan, welbewust, enige italianismen. Mededelingen over de constructie van het korte werk, over het atonale harmonische idioom, over het contrapunt en de secundaire thematiek zouden te zeer technische verhandelingen worden en tot het verstaan van het stuk weinig bijdragen, vrees ik.