Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert - Dirk Schäfer
15 februari 1923 (UD)

U.S.O. o.l.v. Evert Cornelis
Tsjaikovski: Zesde symfonie (Pathétique)
Beethoven: Vijfde pianoconcert (solist: Dirk Schäfer)

Wijlen Daniël de Lange kenschetste de Zesde symfonie van Tsjaikovski indertijd met het woord Klatergoud. Dat was in een muziekkritiek in het Nieuws van den Dag, omstreeks 1908. In de loop der vijftien jaren die intussen verstreken zijn, is er nog heel wat opgelegd verguldsel afgebladderd. Daniël de Lange heeft de betrekkelijke waarde dezer muziek vastgesteld lang vóór zijn tijdgenoten en ook vóór de twee op hem volgende generaties. Nog zijn daar heden ten dage muziekgevoeligen die zich - graag! - door het schaarse klatergoud in de ogen laten schijnen, die het stoffige gips en de ijzerdraadjes, het hele kaduke stukadoorswerk van de geest niet opmerken en gebluft zitten bij een pomposo der bazuinen; ontroerd (ja, maar in welke bewustzijnsfase?) bij een lamentoso der violen. Laat ons gedenken dat Daniël de Lange, wiens herinnering tegenwoordig bleker is dan hij verdiende, met dit oordeel vroegop, bij, was. (Ik herinner mij, in het bezadigde Nieuws van den Dag, ook uitermate frisse en fijnzinnige artikelen over werken van Debussy - en dat in 1909... Men mag wél vaststellen dat De Langes plaats in de grote pers opvallend leeg is gebleven, na zijn vertrek in 1912.)³⁵⁷

357 Daniël de Lange schreef uitgebreid over Debussy's La mer in het Nieuws van den Dag van 22 april 1910. In A dictionary of modern music and musicians vermeldt Pijper bij het lemma Daniël de Lange het door Anton Averkamp geschreven ‘Levensbericht van Daniël de Lange’. Daaruit citeer ik: ‘Nog meer dan door het secretariaat van Toonkunst heeft de Lange zich bekendheid verworven [...] door zijn Muzikale Kronieken in het Nieuws van den Dag. Men weet dat dit blad niet alleen te Amsterdam, maar ook in de provincie en op het platteland, een groot aantal lezers telt. Men moest het uit gesprekken met lieden van buiten maar eens horen, hoe het woord van de Lange algemeen gold als een uitspraak waarvan geen hoger beroep mogelijk was. In zekere zin is dit te verklaren. Toen de Lange in 1878 begon met kronieken te schrijven, waren het voornamelijk dilettanten die in de dagbladpers over muzikale gebeurtenissen hun licht deden schijnen. [...] Met de Lange kwam een vakman aan het woord. En wel degelijk begreep de lezer aanstonds dat de autoriteit waarmee de kunstenaar zijn oordeel ten beste gaf, belangrijk afweek van de frases en onbeduidende algemeenheden die door dilettanten werden neergeschreven.’

[p. 786]

Sommige musici bedanken voor de muziek van Tsjaikovski, omdat ze te ‘barbaars’ zwaait en stampvoet. Anderen verdragen de pathetische sentimentaliteit niet goed, op den duur. De één vindt het te veel salonmuziek, de ander: te zeer circuskunst. Voor al die bezwaren kan ik iets voelen. Ik zou willen voorstellen Tsjaikovski's muziek te kritiseren vanuit een ander gehoorspunt: wat is, vraag ik, het gevoelscentrum van deze symfonieën? Oppervlakkige analyse levert het volgende op: de ondertitel Pathétique duidt op een vooropgezet subjectief rangschikken der gevoelscomponenten (niet slechts: der thema's, motieven; doch ook: in het verloop der motieven zelf). De metafysica van het gehele geval is een Russische vertaling van het productieve gegeven: Welt und Ich. Niet: de Ikheid en een bewust klein stukje der Wereld - dat is Berlioz, in zijn Fantastique, of Lélio.³⁵⁸ Niet: de Wereld en een bewust klein stukje der Ikheid - dat is Bruckner. Doch Wereld en Ikheid, twee onbekende grootheden, gedoseerd, van tevoren in het onbewuste, in onbekende verhoudingen. Het kunstwerk zelf, de muziek dus, kristalliseert die verhoudingen voor het ogenblik dat die muziek leeft, klinkt. Dat is ook: Beethoven. Doch Beethovens gegevens, de antecedenten van zijn Wezen, waren gunstiger: daar rijpt de Rede door de gedachte Strijd, daar ordent zich het gevoel door de wijsheden der rede. Bij Tsjaikovski niet: daar vlucht het Gevoel uit Redes tovercirkel; daar slaat de rede telkenmale failliet door het teveel aan onverzilverbare (onsublimeerbare) Instincten. Instinct alleen zou Tsjaikovski gered hebben: zonder conservatoriumtechniek en confectiebeschaving had hij een soort ongeniale Moesorgski kunnen worden. Techniek alleen zou ook een completere (ofschoon onbetekenender) Tsjaikovski aan het nageslacht overgeleverd hebben: een soort Félicien David, of Sigismund Thalberg, of Moszkowski. Deze menging van Instinct en Rede leverde de Tsjaikovski op die wij kennen: salonrus, edelman op klompen en met een tabakspruim, landbouwer met een partiële overbeschaving. De menging was een ogenblik boeiend, zoals elke excentrieke verschijning. De historie bewaart echter de herinnering aan excentriciteiten in haar rariteitenkabinet en niet in haar levende belangstelling. Natuurlijk zit de tweespalt in Tsjaikovski's wezen dieper - ik zou willen zeggen: zo diep mogelijk. Doch dit deel ener analyse behoort niet meer in de kolommen van een dagblad! Genoeg zij: dat zeer stellig al die onplezierige kenmerken van Tsjaikovski's wezen die ik hierboven opsomde: barbaarse sadismen, kwijnende masochismen, aanstellerige theatersentimentaliteit en holle retorica essentiële eigenschappen van hem waren, die ieder voor zich alles te maken hadden met het totaal van zijn geestesleven, met zijn muziek, zijn symfonieën. Het is dit soort komediespelen met zichzelf, dit kruipdoor-sluipdoorspelletje van de geest, dat zoveel kunstwerken, scheppende kunstenaars, in aanleg verknoeid heeft. Genieën kan men niet

358 Lélio, ou le retour à la vie, op. 14b, is het vervolg op de Symphonie fantastique.

[p. 787]

zo gemakkelijk kweken als een bijenvolk zo nodig koninginnen. Doch men zou wel mogen wensen dat de scheppende kunstenaars hun leven niet doorbrachten, geklonken aan onjuiste parti-pris. Men kon de kunstenaars wél leren eerlijk en open, niet verkleed en gegrimeerd, tegenover zichzelf te staan. De geesteshouding waaruit deze Pathétique ontstond, doet mij altijd denken aan een bepaalde reuk van mysticisme bij Strindberg. Strindberg decreteert ergens in een zijner Blaubücher: ‘Leinen ist ein sehr bildbarer Stoff; aus Taschentüchern, Laken, Kopfkissen, findet man oft vortreffliche Skulpturen. Wenn ein verheirateter Mann mit seiner Frau von einem Ball nach Hause kommt, sollte er ihr Taschentuch betrachten, das sie den ganzen Abend in der Hand gehabt hat; dann könnte er vielleicht sehen mit wem sie am liebsten getanzt hat...’³⁵⁹ Van dit soort metafysische speculaties staan Tsjaikovski's invallen vol. Niemand is er tevreden mee: mystici zullen ietwat geïndigneerd hoofdschudden en de Redelijken zullen weer heel anders reageren... In ieder mens schuilen redelijke en mystischer eigenschappen - ik geloof de realist Tsjaikovski (van de Wals uit de Vijfde symfonie) en de mysticus (van het Adagio lamentoso)³⁶⁰ hebben hun grootste gemene deler nooit gevonden, tussen 1840 en 1893, Tsjaikovski's geboorte- en sterftejaren.³⁶¹

De uitvoering van deze Zesde symfonie behoorde niet tot de meest fortuinlijke prestaties van dit seizoen. De stemming (koper) bleef wankel in alle vier de delen. Er waren ook wat onpreciesheden in de strijkers (eerste deel). Het Grazioso, het voluptueuze vijfkwart-deel, slaagde verreweg het best. Tempi, dynamiek in orde, natuurlijk.

Na de pauze het Vijfde concert van Beethoven, met Schäfer. Men weet hoe ik over Schäfer denk: hij behoort tot de grootste pianisten dezer jaren.³⁶² Ik weet niet of zijn naturel, dat op intiemer accenten dan op het spelen met orkest is afgestemd, hem voorbeschikt tot vertolker der grote piano-orkestwerken. Ik doel hiermee op sommige subjectivismen van hem, in het tempo. Natuurlijk bleef alles een uitnemend sluitend geheel: metrisch, ritmisch en dynamisch. Doch de eindindruk (vooral van het eerste en tweede deel) was niet die van monumentaliteit. Schäfer is voor zichzelf altijd volkomen verantwoord, met al zijn reconstructieve inzichten. Ik weet echter niet of hij de resultaten van orkestreproducties óók zo virtuoos berekend heeft als die van zijn grootste pianofantasmen. Het komt mij voor dat hij, klanken bouwende zoals gisteravond, sommige expressiviteiten heeft overschat, andere onderschat. Misschien zou hij het Vijfde concert morgen anders spelen (ik doel hiermee niet op pianistische zaken). En ik zou me kunnen voorstellen dat die reproductie dan completer, geserreerder vooral, zou uitvallen. Het is waarschijnlijk een anders horen der dimensies, dat gisteravond maakte dat het resultaat van het samenspelen van Schäfer met Cornelis en het orkest niet die indruk maakte die wij ervan verwacht hadden. Wat

359 Naast zijn zuiver literaire werk publiceerde Strindberg o.a. de zogenaamde Blå Böcker (1907-1912), waarin de meest uiteenlopende vraagstukken behandeld werden. August Strindberg, Samlade skrifter. Stockholm, 1918. En blå bok, avdelning 1, 187-188.

360 Het laatste deel van de Zesde symfonie.

361 Verbeterd: in het UD stond als sterfjaar 1894.

362 Zie Pijpers besprekingen in het UD van 15 april 1918, 10 januari 1920 (‘Dirk Schäfer is waarlijk een tovenaar’), 28 januari 1920, 6 april 1920, 25 november 1920, 7 maart 1921, 8 februari 1922 en 17 maart 1922.

[p. 788]

geenszins afbreuk doet aan de bewondering die wij voor veel fameuze momenten gevoeld hebben.