Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Dadazerijen³⁴⁷
8 februari 1923 (De Nieuwe Kroniek)

Ik verklaar niet te begrijpen waarom de blinde leidslieden onzer blinden, de kranten namelijk, het die arme Duitsers zo kwalijk nemen dat ze hier wat edelvaluta komen verdienen. Ja, verdienen. Of is het soms geen prestatie het kikkerkoude Hollandse publiek te inspireren tot menageriegeluiden, ze op te zwepen tot een soort van koninginnedagvrolijkheid over de ongeweten Jammer der Erde? En dit alles met zo eenvoudige middelen...

Men versta dit wel: ik breek geen afgebrand lucifershoutje, laat staan een proverbiale lans voor het dadaïsme. Wat er op te breken valt, kunnen ze zelf wel doen - en er zijn trouwens in het land der summiere³⁴⁸ Dada al zoveel Brekebenen, van huis uit, dat die bovendien nog gebroken Lansen welhaast een overbodige demonstratio ad oculos zouden schijnen...

Ik zie ook niet in waarom we het dadaïstische principe (s.v.v.) minder au sérieux zouden nemen dan Max Pallenberg, of Eugen d'Albert, of Jaap Kool, of het Revalo-prinzip zur Veredlung schlechtklingender Streichinstrumente, of de (volgens de Berlijnse Telegraaf-correspondent) ondervoede naaktdanseresjes.³⁴⁹ Daar is ternauwernood een gradueel verschil.

Zoveel jaren Duitse cultuur: dat wil zeggen beschaving van de oppervlakte af naar binnen toe, brachten ten slotte het dode centrum dier cultuur aan het licht. Dada zegt: dit dode punt is Dada. Het ware wellicht juister te signaleren dat Dada het pikhouweel is dat de schillen dezer uivormige Duitse beschaving het snelst weet te verwijderen. Eenmaal klaar met afhakken en afschillen (dat kunnen ze wel! kwestie van doorgaan waarmee men begonnen is), blijkt het hart rot te zijn. Niet-Duitsers

347 In het begin van 1923 traden, tijdens een Nederlandse dada-veldtocht, behalve Theo en Nelly van Doesburg ook Kurt Schwitters en Vilmos Huszár op. Op de dada-soirees werd de door Van Doesburg geschreven Stijl-brochure Wat is dada? verkocht. Pijper is waarschijnlijk op een van die avonden aanwezig geweest en heeft in ieder geval de brochure in zijn bezit gehad. Hij citeert eruit (Huelsenbeck) en reageert op de ‘Dadaïstische meditaties bij een kreng’ van I.K. Bonset.

348 Zie voetnoot 316 bij de recensie van 24 november 1921.

349 Pijper somt een aantal andere Duitse (specifiek Berlijnse) verschijnselen op: Max Pallenberg was een Oostenrijkse komische karakterspeler (o.a. Molière) die vanaf 1914 in Berlijn werkte bij Max Reinhardt. Eugen d'Albert was sinds 1907 directeur van de Berlijnse Hochschule für Musik, als opvolger van Joachim. Jaap Kool (1891-1959) was een Nederlands componist van o.a. pantomime- en toneelmuziek als Tänze und Tanzscenen (1922), die in Berlijn studeerde en werkte. Het Revalo-prinzip zur Veredlung schlechtklingender Streichinstrumente hield de Duitse muziekpers al sinds begin 1921 bezig. De Hamburgse uitvinder Heinrich Ohlhaver had een methode ontwikkeld waarmee een doodgewone viool de klank kon krijgen van een Stradivarius. Het Revalo Tonveredlungs-Aktiengesellschaft Berlin adverteerde o.a. in de Allgemeine Musikzeitung met aanbevelingen van de bekende dirigent Prof. Dr. Arthur Nikisch.

[p. 782]

hadden, om dat te weten te komen, die ui zeker niet zo consequent gesloopt (niet omdat het, eventueel, jammer van het beestje geweest zou zijn - men weet wel beter. Maar omdat de lucht van uischillen zo onaangenaam prikkelend op de traanklieren werkt: men gaat ervan huilen zonder verdriet te hebben...).

Het dadaïsme kan ons leren dat het gevaarlijk Beschaven blijkt waar de kern een luchtledig of een beurs klokhuis is. Doch men moet alweer met dadaïsten niet alleen, doch ook met Duitsers te maken hebben om te horen dat het overal zo is en niet anders: dat alle centra niet deugen zouden. Het is, in waarheid, te weinig relativistisch gedacht. Richard Huelsenbeck moet nodig schrijven: ‘Dada... hat die Fähigkeit selbst die Begrenztheit seiner Erscheinung in der Zeit historisch zu sehen; es relativiert sich selbst in seiner Zeit.’³⁵⁰ Wel, dan was het géén dada... Het dadaïsme kan slechts afrekenen met die geestelijke fenomenen (zeg: beschavingsfactoren) die het kent. Doch er is een groter aantal geestelijke waarden waarop Dada geen vat heeft (ik zeg niet dat die in Duitsland voorkomen). Men moet bijvoorbeeld niet te licht denken over het gebrek aan gevoel voor humor waardoor deze pioniers zich onderscheiden.

Overigens: après nous Dada. Mits het zich kan handhaven op de passende niveaus, die niet bepaald geografisch omschreven behoeven te zijn. De Hollandse Dada-introductor (neen, niet: dadaïst, ik heb er nota van genomen) théo van doesburg (met een kleine t en d) kan zelf ook wel eens in het dadaïstische spiegeltje kijken dat hij de bezoekers der dada-avonden voorhoudt, geloof ik. Daar was eens, niet lang geleden, een dominee of een Voorganger, ik weet dat niet recht meer, die het over Nebukadnezars droom van het Beeld en de Maalsteen had (Daniël II). Hij identificeerde toen die steen met het tot voor kort actuele bolsjewisme. Hij had die preek iets later moeten houden: het dadaïsme heeft gewis een veel positiever destructieve tendens dan welke (al of niet imperialistische) politiek ook. En het is ontastbaarder: men lacht erom. Wie lacht, is om te beginnen ontwapend en waarmee zullen wij onze brokkelige school- en levenservaring verdedigen als wij er eenmaal eerlijk tegenover gestaan hebben?... De Schatten des hemels, waar de dieven niet doorgraven en die niet door mot of roest verteerd kunnen worden, werden tot dusverre nog niet verhandeld op de beurs des gemenen levens.

Wensen wij de geestelijke middenstand een stevige dadadouche. Hier in Holland zal deze geïmporteerde voorlopig nog niet veel uithalen.

Om op mijn eigen terrein te komen: dadaïstische muziek is nonsens. Alle ‘onredelijke’ muziek is in abstracto dadaïstisch en de concretie Dada heeft op het onredelijke wezen der muziek in het geheel geen vat. Hoogstens op de literaire jurk van lamentatiën, waarin wij de symfonieën der klassieke meesters, kuisheidshalve, plachten te kleden.

Ik vraag me alleen af welk niet-dadaïstisch intellect op deze Hollands-Duitse dadasoirees muziek liet uitvoeren van de literaire Erik Satie of van de neo-impressionist Vittorio Rieti. De stukken van Satie zijn uitermate interessante klankenspelletjes; Rieti's Marcie per le bestie zijn aardige kopieën van Tyrwhitts (Lord Berners')

350 Van Doesburg citeert deze tekst van Richard Huelsenbeck in zijn brochure Wat is dada?

[p. 783]

Three Little Funeral Marches. Maar ze waren hier wel wat erg internationalistisch misplaatst. (Waarom liet Kurt Schwitters geen Schönberg-muziekjes spelen? Dat had, voor de goegemeente althans, nog naar iets geleken.)

Ik kom tot de verhouding van de hedendaagse Hollandse kunstenaars tot het dadaïsme. Ik weet absoluut niet of Bonset dichter pretendeert te zijn. (Van Doesburg zinspeelt op zoiets in zijn vlugschriftje,³⁵¹ dat Roland Holst in De Nieuwe Kroniek van 25 januari laatstleden aanroerde.)³⁵² Ik heb een helder vermoeden dat hij, Bonset, in op een na hoogste instantie zijn Dadaïstische meditaties bij een kreng niet opgevat wil hebben als kunst (dat lijkt me juist), doch als dadaïsme. Over de dadaïstische geslaagdheid dezer Opwekking tot contra-natuurlijke handelingen³⁵³ zal ik mij niet definitief uitlaten. Het lijkt nog ietwat te redelijk en zelfs - o, dada - te gekunsteld. Maar ik zou willen weten: was het volk, dat onder deskundige leiding enige tijd geleden Hadjememaar³⁵⁴ tot raadslid koos, niet een veel geslaagder dadaïstische collectiviteit dan deze poëten dadaïstische individuen zijn?

Kijk, als we zó extra diep de hand in eigen boezem steken, dan beginnen wij iets te begrijpen van de anti-dada-, de anti-Schwitters-artikelen uit de Nederlandse pers. Is het niet alsof het onbewuste verweer dezer journalisten betekent: ‘Ga toch heen, gij Anna-Blume-enthousiast!³⁵⁵ Wij, kiezers, wij zijn de dadaïsten van de daad! Wat komt gij een Duits dadaïsme van het woord propageren? Ons eigen daaddadaïsme is veel dazer...’ Zie, en zo beschouwd is het dan toch weer jammer van de entreeguldens.

Wij Hollanders zijn singuliere lieden. We zouden eventueel in staat zijn om, onder bekwame leiding, tot een summiere³⁵⁶ hoogte van dadaïstische redelijkheid te stijgen...

351 Blijkbaar wist Pijper niet dat I.K. Bonset (een anagram van Ik ben zot) het dichterspseudoniem was van Van Doesburg zelf.

352 In De Nieuwe Kroniek van 25 januari 1923 verscheen een negatieve bespreking door R.N. Roland Holst van de brochure (hij noemt het een ‘geschriftje’) Wat is dada?

353 In zijn brochure Wat is dada? citeert Van Doesburg zijn alter ego I.K. Bonset. De volledige titel van de aangehaalde tekst luidt: HYPOSTRODON DER DRAMADE door I.K. Bonset dadaïstische meditaties bij een kreng. opwekking tot contra natuurlijke handelingen.

354 Hadjememaar was een Amsterdamse straatfiguur (Cornelis de Gelder) die door de Rapaille-partij tot lijsttrekker werd uitgeroepen. De oprichters van deze partij (onder anderen schilder Erich Wichmann) protesteerden daarmee tegen de stemplicht.

355 Anna Blume: gedicht-collage van Kurt Schwitters (1919).

356 Zie voetnoot 316 bij de recensie van 24 november 1921.