Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Abonnementsconcert - Klingler-kwartet
12 januari 1923 (UD)

Klingler-kwartet
Kwartetten van Mozart, Schubert en Pfitzner

Het is een goed ensemble. Meer academisch dan spontaan; eigenlijk: meer academisch dan iets anders. Hun rubato - proefsteen der temperamenten! - behoort wel zeer tot een andere wereld en tot een andere tijdsorde dan de onze. (Ik zeg niet dat deze beter is; alleen maar dat de andere ons niet toebehoort.) Het is alles ook zeer koel; de dynamiek van het geheel is volstrekt verantwoord en aanvaardbaar, doch niet bepaald ontroerend. Er zou meer op te merken zijn, doch waartoe? Het is een goed kwartet en het was waard gehoord te worden in de veelheid dezer kwartettenrijke abonnementsconcerten.

Gewoonlijk tracht ik deze korte beschouwinkjes te beginnen naar aanleiding van de uitgevoerde werken of een deel daarvan. Een alleen maar goede compositie is, meen ik, altoos nog meer aandacht waard dan een zelfs voortreffelijke uitvoering. Ditmaal wil het mij voorkomen dat de belangstelling toch beter geplaatst kan worden bij de

[p. 767]

executanten dan bij hun programma (en toch een sinister lege zaal...). Want inderdaad - het spel was opmerkelijker dan de muziek! Dat waren de bekendste kwartetten van Mozart en Schubert en, bij wijze van noviteit, het kwartet van Hans Pfitzner.

Het was, laten wij een paar liederen buiten beschouwing, wel zowat het eerste werk van Pfitzner dat hier in Utrecht sinds jaren gespeeld werd. Hopelijk is het (voorgoed) het laatste. De muziek van Pfitzner vertoont twee aangezichten. Het ene is ernstig, drukt fiere en mannelijke kracht uit, kijkt niet erg snugger en heeft een mooie blonde baard. Zou Götz Krafft of Jörn Uhl kunnen heten.³¹⁶ Het andere gelaat heeft kraaienpootjes in de ooghoeken (van de Humor en de Heiterkeit), ziet er nóg onschuldiger uit en vindt zijn verwanten in Das Haus in der Sonne.³¹⁷ Mentaliteit: Ullsteinbücher: gemiddelde.³¹⁸ Want: niets wordt er beweerd, ernst of luim, of wij kenden het sinds onze prille jeugd al. En die vrolijkheid was duizendmaal amusanter, die ernst vele malen dieper. Dit is confectie: ontroering van meester A, B en C, gecompileerd door Hans Pfitzner. Scherts, van meester X, Y en Z, gecompileerd door Hans Pfitzner. Die muziek is volmaakt wezenloos - men schatte de ‘expressieve kracht’ eens van zo'n hoofdthema: zestien gelijke noten, toonladderlijk van nabuurschap, van boven naar beneê en van beneden naar boven... Te lang van stuk om de indruk van een motto, een kiemcel zelfs maar te kunnen suggereren. Te slap, te muziekloos om te doen of het zingt. Wat is die ernst, die resignatie? Niet eens Melancholie des Unvermögens³¹⁹ - geen sprake van melancholie; het is een steriel preparaat waaruit professor Pfitzner nu eens een kwartet wou laten ontstaan. Zo fabriceert men aspirin-Bayer of tandpasta. Wat is die Humor, wat bedoelt dit ‘heitere Reigentempo’? Dopper is dichter bij het wezen der muzikale scherts als hij in zijn Zevende symfonie twee violen en een contrabas de Hollandse boerenhymne Tweeee violen en een bas, bas, bas laat inzetten. De formule van deze, Pfitzneriaanse, humor luidt (I 6/4, V², I).³²⁰ Hetwelk is, overgezet zijnde: drieklank van de eerste trap, kwartsextligging, terts boven; septiemakkoord van de vijfde trap, kwint boven; drieklank van de eerste trap, octaafligging. En dan weer vanvorenafaan... O, het is zo vrolijk, zo kostelijk. Het is het prototype van al wat daar sinds Noach vrolijkheid heette. Het is het accompagnement van elk cabaretlied en het is het motto van ‘onsterfelijke’ symfonieën. Het is de remedie tegen elk aanvechtinkje van up-to-date Weltschmerz, een vademecum, een wondermiddel. Tenminste voor lieden, gedisponeerd als Pfitzner. Wat men in Holland nimmer was en hopelijk ook nooit zal worden.

Het kwartet opus 13 van de nu vierenvijftigjarige Hans Pfitzner, verwoede tegenstander van de jongste Duitse stromingen (op dit terrein sta ik aan zijn zijde), is een

316 Jörn Uhl is een figuur uit de gelijknamige roman van Gustav Frenssen (1901), die door Gustav Meyrink is geparodieerd (zie de recensie van 10 maart 1921). Götz Krafft, die Geschichte einer Jugend (vier delen) is geschreven door Edward Stilgebauer en verscheen in 1905.

317 Das Haus in der Sonne (Åt solsidan) van de Zweedse illustrator Carl Larsson was in het begin van de 20ste eeuw zeer populair: huiselijkheid, eenvoudige, brave mensen, versjes met pedagogische inslag.

318 Uitgeverij Ullstein bevredigde met de serie Ullsteinbücher de hang naar het melodramatische bij een groot publiek. August Vermeylen noemt bijvoorbeeld Richard Voss (1851-1918) ‘een auteur van een sentimenteel naar het uiterlijk gericht oeuvre (Ullsteinbücher!)’ (August Vermeylen, Verzameld Werk, deel 4, 900).

319 Zie de vorige recensie, van 11 januari 1923.

320 In het UD staat abusievelijk (I 6/4, V, I)².

[p. 768]

veertig minuten durende locus communis. De componist Pfitzner huldigt artistieke idealen die omstreeks 1823 wellicht onaanvechtbaar geschenen zouden hebben. Met Pfitzners negaties kan men het eens zijn; met wat hij positiefs beweert of doet allerminst. Daar is bijvoorbeeld dat kwartet. Kan men het daarmee eens zijn of kan men het zelfs maar aanvaarden? Het is in het geheel niets en het beduidt niets. Het is het meest nonsensicale stuk dat men in jaren hoorde. Bummelpetrus bevat meer muziek en meer humor van deze soort. Men zou er eigenlijk niet over behoren te schrijven. Maar Hans Pfitzner is een van de notabele Duitse componisten van tegenwoordig. Ach - het schone verleden; het verleden van Mozart, en Bach, en Beethoven, en Schumann! Nu: Pfitzner. Of Benatzky. Benatzky is groter.