Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert
4 januari 1923 (UD)

U.S.O. o.l.v. Evert Cornelis
Schubert: Negende symfonie (Grote)
Reger: Serenade, op. 95

Daar zijn avonden waarop het akoestische probleem ons op allerhande wijzen taquineert; avonden waarop de muziek wel-klinkend is en de klankbodem onzer zielen resoneren wil. En juist dan blijven vaak de kleinste verschillen, hinderlijkste kwelduivelen der supreme welluidendheid, acuut. Dat zijn de avonden dat een enkel instrument, of een groep van instrumenten, met de zuiverheid wel niet ‘te kampen heeft’, doch: speelt in een ander gemiddelde. Volmaakt van onderlinge zuiverheid werd de hele lange Symfonie in C van Schubert geen ogenblik. Waaraan dit te wijten? Aan niets, aan onreguleerbare gedifferentieerdheden, aan niet volmaakt passende expressiviteiten. De Geest des vlotten musicerens leek gewillig, als altoos; doch het Vlees der welluidendheid is soms wel eens wat zenig... Ik zou ook niet weten hoe zoiets te verhelpen ware; het is als een kinderziekte, waterpokjes of zo. Inenten is te zwaar geschut en u ervoor ‘in acht nemen’ baat in de praktijk een schijntje. Kwaad kan het ook achteraf nimmer: het wordt niets chronisch en het laat geen littekens achter. Het is niet te wijten aan de dirigent (het laat zich al spelende niet herstellen); het is niet te wijten aan de executanten. Het is een onwelluidende samenloop van harmonische omstandigheden. Negenennegentig maal is de stemming pas, en het resultaat voortreffelijk, eenmaal is het onpas en het resultaat zoals gisteravond. Het is niet slechts intonatie; het is ook dynamiek, en vaak frasering, en vaak accuratesse. Bij een eventuele tweede opvoering van hetzelfde werk zullen dezelfde tegenheden waarschijnlijk niet manifest zijn; een repetitie meer zou wellicht ook veel voorkomen hebben. Zoals gezegd: te genezen valt er aan dit kinderkwaaltje niemendal, te voorkomen soms toch wel een kleinigheid.

De Serenade van Reger, na de pauze, is minder vatbaar, door haar harmonische gecompliceerdheid. Die stemmingsverschillen: fluit, klarinet, hobo, fagot, hoorn, harp, waren er evenzeer, doch men hoort ze daar minder. Overigens kan ik de uitvoering dezer lange Serenade opus 95 een zeer goede noemen en, wat meer zegt: ik heb Regers muziek weer eens gehoord zoals Reger zelf die placht te laten spelen.

[p. 764]

Dit is een groot compliment dat ik Cornelis hiermee maken kan. Reger, dat is dik en massief, en grof, en bierig, en peuterig, ‘ausgeklügelt’, zo lijkt het bij doorzien, en zo klinkt het meestal ook. Doch ook Regers noten kunnen geladen worden met een kwantum Ziel en ook Regers muziek kan vergezichten openen. Op zijn, laat ons zeggen persoonlijke, wijze was ook Reger een kunstenaar en zelfs magiër, hier en daar. Het is maar de vraag of men, herscheppend, zijn wezen ‘in Einklang’ verstaat te brengen met Regers fantasmen; het is de vraag of men door de woestijn van noten heen kan, en durft worstelen, lang genoeg om de kern van de componist te benaderen. Reger zelf speelde zijn muziek vlot en voorzichtig. Hij hield al het Interessante Contrapunt op het tiende plan, zo ongeveer. Zo ook deed Cornelis. Men kan van een Serenade van Reger geen Bizet of Debussy maken. En eerst recht geen Joh. Seb. Bach. Maar men behoeft er ook geen Brahms in de zesendertigste macht van te maken. En dat geschiedt in de regel. De executanten weten in de veelheid der (inderdaad versnipperende en verwarrende) melodisch-contrapuntische opeenstapelingen geen weg. En het resultaat is dat deze chaos juist zo chaotisch klinkt als het er in hun unrege Reger-hersenen uitziet. Cornelis heeft de moed een melodie, door de violen begonnen, na drie noten weer los te laten, op te vatten in de fagot en ten einde te brengen in de tweede hoorn. Het is mozaïek; maar een mozaïek die niet voor een ets wil doorgaan, is tenminste een aanvaardbaar genre, meen ik.

Bovendien geeft de Tijd ons reeds afstand tegenover Reger. Hij werd voor ons, niet-Duitsers, reeds tijdgenoot van Wagner of Hugo Wolf. Zijn betekenis voor de muziek van vandaag is nihil. Doch zouden wij hem een betekenis voor de muziek van gisteren afstrijden, die hij ongetwijfeld gehad heeft? O, natuurlijk, liever geen Reger-weken en zelfs geen Reger-avonden! Doch ik geloof, die hebben we niet te duchten. En de figuur Reger kunnen wij waarderen. Juist door de Afstand. Drie jaar geleden zou het me niet gelukt zijn.