Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 720]

Beethoven-cyclus I - Hongaarsch Kwartet²²³
31 oktober 1922 (UD)

Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen
Beethoven: Strijkkwartetten op. 133 (Grosse Fuge) in Bes, op. 135 in F, op. 59.3 in C

Het kaartsysteem volgens hetwelk onze twintigste-eeuwse artistieke Olympos gerangschikt is, brengt mee dat we in iedere tak van dienst slechts één veldmaarschalk-Zeus of -Wotan hebben, omringd van een aantal hoplieden: een Baldur-Mozart, een Loge-Vincent van Gogh, een Mercurius-Meyerbeer, een Herakles-Wagner, een Paris-Gounod... De Jupiter onzer zo overzichtelijke muzikale Olympos schijnt de laatste zestig jaren Beethoven te heten: hém brengt men allerhande offeranden: concerten van kamermuziek, orkestconcerten, halve en hele cyclussen, driekwart concertseizoenen. Ik heb enkele bezwaren tegen de praktijk, doch ijselijk veel tegen het principe. Wij, concertgevers, doen als kinderen: we gooien net zo lang met het mooiste speelgoed tot het kapot is; we cultiveren onszelf een indigestie aan de beste componist uit een bepaalde periode. We maken kleine Beethoventjes van onze schoolknapen, we suggereren onszelf halve zenuwziekten in verband met het Heilige Negen zijner symfonieën;²²⁴ en het funeste blijkt: dat, in deze tijd, dit alles geen particuliere melomane liefhebberij meer is, doch een goed ingevoerd, doorgefourneerd Algemeen Gebruik. Ik laat de negatieve nadelen van het systeem in het midden (waar slechts aandacht voor Beethoven is, is geen interesse voor iemand anders: Mozart, of Debussy, of Bach, of Rameau, of Haydn...), doch ik vestig de aandacht op één zeer positieve tegenheid onzer nog steeds actuele Beethoven-cultus: we raken overvoerd van Beethoven, we genieten zijn muziek niet, doch verslinden ze. Het voedsel voor de geest, dat zijn werk gewis bleef, kreeg de betekenis van de aardappel op de dis onzer muzikale spijzigingen. Het is nonsens dat men niet overvoerd zou kunnen raken; het is maar de vraag wie het het langste volhoudt.

Waarbij komt dat ik de instandhouders der Beethoven-manie niet meer uitsluitend zuivere beweegredenen kan toeschrijven, doch: gemakzucht die gemakzucht in de hand (of in de beurs) werkt; traagheid, geruggensteund door hang naar succes. Een Beethoven-program, -cyclus, -seizoen, trekt publiek - volkomen juist. Maar wie leerden de mensen als eerste gebod: Beethoven zult gij eren, al verstaat ge geen jota van zijn geestesleven, al verveelt zijn muziek u, al zijt ge in muzikale zaken slechts geporteerd voor de nieuwste foxtrots...? Ik meen: de solisten. De meesters van ‘hun’ Beethoven, de ‘profeten’ van zijn ondoorgrondelijkheid, onaantastbaarheid. Men moet het noodlot niet al te zeer tarten. De muziek van Beethoven behoort tot het

223 Het Hongaarsch Strijkkwartet heette ook wel het Waldbauer-Kerpely-kwartet, genoemd naar de primarius Imre Waldbauer en de violoncellist Jenő Kerpely. De andere twee spelers waren János Temesváry (tweede viool) en Egon Kornstein (altviool). Bartók droeg aan hen zijn Tweede strijkkwartet op.

224 Pijper refereert aan Mahlers bijgelovigheid: er waren zoveel componisten gestorven na het schrijven van negen symfonieën dat Mahler, na voltooiing van zijn Achtste, niet aan een nieuwe symfonie begon, maar aan Das Lied von der Erde. Waarna hij overigens toch nog stierf na zijn ‘echte’ Negende.

[p. 721]

allervoortreffelijkste wat onze beschaving en onze nieuwetijdse twijfelzucht heeft opgeleverd. Maar daarom juist. Laat ons maat weten te houden. Laat ons het ‘prolongeren wegens overweldigend succes’ overlaten aan bioscopen en revues. Laat ons een weinig bescheidenheid, en afstand, in acht trachten te nemen. Het zou fraai zijn wanneer de utopie der heldersten en toegewijdsten onder ons ooit werkelijkheid zou worden: de uitvoeringen der meesterwerken ook te maken tot feesten die slechts op gezette tijden plaatsvinden. Maar ik zie geen spoor van kans op verwezenlijking. De huidige tentatie van Beethovens erfenis is de smakeloze en rammelende versiering met snorkende journalistieke bombast. Wellicht verdraagt de muziek dit; misschien ook niet. De tijd zal het uitmaken, doch ik wenste wel dat die muziek onze concertgevers nóg iets nader aan het hart lag dan het succes.

Niemand die van deze boutade enig heil zou durven verwachten. We krijgen onze zoveel Beethoven-concerten van deze kwartetavonden in abonnement, plus nog kwartetten van Beethoven op andere kwartetavonden in of buiten abonnement, plus nog sonates van Beethoven en liederen van Beethoven, en symfonieën van Beethoven, en ouvertures, kamermuziek, concerten van Beethoven. En dit alles zijn stuk voor stuk voortreffelijke composities en zij worden over het algemeen veel beter gespeeld dan muzieken van Mozart, of Bach, of Debussy, of Chopin. Doch genieten we niet meer van het Met Mate dan van het In Overvloed?

Van Beethovens laatste kwartetten herinner ik mij uitvoeringen die aan hoger, ik zou willen schrijven: Beethovenser, eisen voldeden dan die van het kwartet-Waldbauer, gisteravond. Het begin van de Grote fuga was wat zanderig van toon; het Vivace uit opus 135 leek ritmisch niet al te vast; Waldbauers g-snaar-cantilene (het derde deel) was herhaaldelijk opvallend onzuiver; het begin van het Finale-allegro bleek ook te ruw. Goed was het slot van het hele kwartet, goed ook de tweede helft van het eerste deel. De bedenkingen die ik hierboven opsomde, spelen, natuurlijk, op een onalledaags hoog plan, doch ook dit is een gevolg van de Beethoven-specialisering onzer publieke muziekmakerij. Naarmate een werk meer door verschillende ensembles werd voorgedragen, neemt ook de kritische instelling andere, scherper verhoudingen aan. De beste uitvoering, van wanneer dan ook, blijft altoos het criterium. Een reeds vaker bereikt maximum haalden de Hongaren niet, gisteravond.