Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert
26 oktober 1922 (UD)

U.S.O. o.l.v. Evert Cornelis
Beethoven: twee delen van Die Geschöpfe des Prometheus
Haydn: Symfonie nr. 95 in c
Moesorgski: Une nuit sur le mont chauve
Wagner: Ouverture Tannhäuser

Na het concert van Harold Bauer, waarop deze Moesorgski's Tableaux d'une exposition had gespeeld, mocht ik zo schrijven dat de componist Moesorgski, het enige waarlijk grote genie van de Russische muziek, door zijn confrères allesbehalve voor vol werd aangezien.²¹⁹ Une nuit sur le mont chauve, dat Cornelis gisteravond introduceerde, bestaat ook slechts bij de gratie van Rimski-Korsakov, die het werk instrumenteerde, omwerkte, vijlde, beklopte - en misschien mag ik wel zeggen: verboog. Tegen bewerkingen heb ik niet zoveel; het is maar de vraag in welke geest het geschiedt. Wanneer Sem Dresden vier pianostukjes van Rameau voor blaasinstrumenten arrangeert, dan gebeurt dat in de geest van Rameaus tijdperk, dan wordt zo een sextetje een archaïsme. Wanneer Bach een vioolconcert van Antonio Vivaldi voor orgel zet, dan is dat allerminst iets om het hoofd over te schudden. Wanneer

219 Zie de recensie van 18 oktober 1922.

[p. 719]

een Mottl evenwel antieke Franse muziekjes instrumenteert met een belangrijke partij voor het instrument triangel, dan is dat een evidente smakeloosheid: onvermogen om zich in te leven in de sfeer van vroegere eeuwen. De tijdgenoten van Moesorgski misten het gevoel voor zijn kunst. Voor een Tsjaikovski, een César Cui was Moesorgski een talentvol knoeier. Hoe willen dus deze tijdgenoten de uitverkoren middelaars zijn tussen Moesorgski en Het Publiek? Ach - we kunnen nu wel vaststellen dat hij waarlijk geen Dolmetscher²²⁰ nodig gehad blijkt te hebben...

Peter Tsjaikovski schrijft in een van zijn brieven aan mevrouw [von] Meck: ‘Moesorgski aime ce qui est grossier, primitif, laid’ - ‘des malpropretés à la Moesorgski’... César Cui, een der ‘trouwste vrienden’ van Moesorgski meent: ‘Hij moduleert veel te vrij, men zou zeggen dat het allemaal maar toevalligheden waren’... ‘il ne sait pas mettre la continuité voulue dans le tracé des parties d'une mélodie harmonisée.’²²¹ Ja, wisten ze dan zo precies hoe Moesorgski die continuïteit gewild had? Blijkbaar niet!

Het is de steeds weer opnieuw geschoten Bok - helaas geen Zondenbok; de best willenden zien van een nieuw werk, een nieuw oeuvre, slechts de onderkanten. Men, de niet universeel-kritisch gedisponeerde men, weet in het gunstigste geval wél te zeggen wat een nieuw werk niet is, doch nimmer wat het wél is.

Wanneer echter deze Russen in het algemeen beter georiënteerd waren geweest, dan hadden ze met dit stuk van Moesorgski tenminste geen moeite behoeven te hebben. Het is in wezen een transformatie van de Finale uit Berlioz' Symphonie fantastique. Minder subjectief, zou men willen zeggen, ietwat onpersoonlijk-diabolischer en minder masochistisch getimbreerd. Als compositie staat het oudere stuk van Berlioz ongetwijfeld hoger (de Symphonie fantastique is van 1830; Une nuit sur le mont chauve van 1867-1875). Doch het is een suggestieve compositie en het was me een feest het voor de eerste maal van ons orkest te horen. De uitvoering voldeed reeds aan zeer hoge eisen.

Het laatste nummer van het programma was de Tannhäuser-ouverture, vóór de pauze gingen nog twee Prometheus-fragmenten van Beethoven en een symfonie (in c) van Haydn. De Finale van Haydn en de ouverture van Beethoven slaagden het gelukkigst. Het solistische en veelbeminde Adagiootje leek nog niet volmaakt afgewogen; het kwam mij voor dat de heer Ferree niet zijn gelukkigste avond had. Enfin, het is nog vroeg in het seizoen. De stemming van mevrouw Hutschenruyters harp blijft nog steeds een der achillespezen van ons orkest, om met een ietwat gewaagde beeldspraak te besluiten.²²²

220 Dolmetscher: vertaler. In het Duits is er een nuanceverschil tussen dolmetschen en übersetzen, waarbij het laatste staat voor: letterlijk, woordelijk vertalen.

221 In zijn recensie van 29 november 1922 verwijst Pijper naar Moesorgski-literatuur, waaruit ook deze citaten wel afkomstig zullen zijn.

222 Gertrud Hutschenruyter-Winzer was de echtgenote van Willem Hutschenruyter, een van de hoornisten van het U.S.O. Beiden waren door dirigent Wouter Hutschenruyter, de oudere broer van Willem, naar het U.S.O. gehaald en hebben in de problemen rond Van Gilse een belangrijke rol gespeeld. Jan van Gilse schrijft in zijn memoires over de harpiste: ‘Zij kon wel harp spelen, maar zij was onmuzikaal en volslagen onberekenbaar en had daarbij de eigenschap steeds van haar gelijk overtuigd te zijn.’ Van Gilse (2003), 42.