Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert
19 oktober 1922 (UD)

U.S.O. o.l.v. Evert Cornelis
Bruch: Vioolconcert (solist: Francis Koene)
Bruckner: Vierde symfonie

Het heet: Bruckner was een onhandig klankenbouwmeester; zijn symfonieën zijn eindeloos, zijn droog, saai gekleurd, bont, zwaar-op-de-hands, triviaal, veel te nuchter, dwaas-fantastisch; zijn melodiek heet langdradig en kortademig; zijn harmoniek is ouderwets en modern; zijn ritmen zijn monotoon en grillig. Enfin - in ieder geval, hij was een componist van het zevende of achtste plan. Zó vindt de concertbezoekende men het tenminste; en ge moogt mij gerust geloven, lezer: al deze elkaar opheffende epitheta ornantia werden ook gisteravond weer geplakt op het meesterwerk dat Bruckners Vierde symfonie is...

Vraagt men waarom het werk van Bruckner zo bekeven wordt, als een dirigent het al eens een enkele maal speelt? De vraag is gemakkelijk te beantwoorden: Bruckners symfonieën zijn zeer lang. En Bruckners constructies zijn, door de lengte der onderdelen, schijnbaar minder overzichtelijk dan die van Haydn of Johannes Brahms. Bovendien stierf Bruckner in 1896, tweeënzeventig jaar oud; zodat men hem niet tot de modernen durft te rekenen, tot die modernen van wie we alles maar aanvaarden uit vrees voor achterlijk aangezien te worden... Men meent, men behoeft aan de dode Bruckner geen enkele concessie te doen - de levende Bruckner bewees men immers óók geen spoor van achting.

Dat men het muurvast in zijn begrip hamere: Bruckners symfonieën zijn grote stukken; de Vierde speelt zowat vijf kwartier. Wie zich wil verrijken met de zielsuitingen van deze grote, moet zich voorbereiden op één à anderhalf uur stilzitten. Symfonieën zonder verrassingen als loslopende contrabassen of bromvlieg-imiterende klarinetten; zonder zevenklappers uit het slagwerk en vooral: zonder literair aperçu. Wanneer een deel bij Haydn of Stamitz al uit zou zijn, dan is men bij Bruckner nog lang niet halfweg - ook hierop moet men verdacht blijven. Bruckner heeft de tijd - hij heeft altijd alle tijd gehad; hij heeft kans gezien om tweeënzeventig jaren te worden en - in de laatste dertig jaar van zijn leven! - negen symfonieën te voltooien. Wij, hedendaagse concertbezoekers, hebben géén tijd; doch kon Bruckner dat soms helpen? Ik zou eerder zeggen dat het een fout van ons was...

[p. 713]

Het staat vast dat de symfonieën van Bruckner meesterwerken zijn²⁰⁹ en ik heb meermalen kunnen opmerken dat zelfe de nerveuze, gehaaste muziekhoorders van onze dagen de juiste instelling tot deze meesterwerken kunnen vinden. Men behoeft slechts tijd mee te brengen van huis, geen hunkeren naar koffiekamer, solist of vestiaire - en voor de rust zorgt de muziek zelve wel. Gij ziet: het voorschrift is eenvoudig. Dat het resultaten oplevert, garandeer ik u!

Want ik hoop op veel Bruckner in de toekomst. Cornelis speelt deze muziek voluit voortreffelijk; hij blijkt een de zeer weinigen die die immense geluidkoepels weten te bevolken met Bruckner-geest: een geest die soms kinderlijk is en dikwerf titanisch; soms katholiek, soms alleen maar Oostenrijks. Cornelis moet in de gelegenheid gesteld worden ook de andere acht symfonieën voor ons te belichten (vooral ook de grandioze Derde! - dat is, tussen deze haakjes, de meest bevattelijke der negen). En daarvoor moet hij van ons niet slechts waardering oogsten, doch ook kunnen rekenen op een aasje inzicht in de geest dezer muziek. Het is nodig, voor onze huidige concertgangers, om zich vertrouwd te maken met het wezen van Bruckners kunst. Wij hebben meer behoefte aan het Brood dezer symfonieën dan aan de pasteien van een Tsjaikovski of Schreker, meen ik.

Bruckner was een merkwaardige, bezijden de tijd staande figuur. Hij had geen zier gevoel voor buitenmuzikale zaken, literatuur en zo, die wij zo graag en vaak zo te onpas met de muziek in verband brengen. Hij noemde deze symfonie: Romantische, ofschoon voor laat ons zeggen iedereen het begrip romantiek uitermate slecht verenigbaar is met dit soort massieve constructie, ofschoon ‘de romantiek’ met Bruckners plein-air nogal een morganatisch huwelijk²¹⁰ sluiten moet, zou men denken. De literatuur van het geval is ook zo aanbiddelijk kinderlijk: het trio van het Scherzo (ja juist, Des Antonius von Padua Fischpredigt uit Mahlers Tweede) heet in Bruckners handschrift: ‘Tanzweise während der Mahlzeit zur Jagd’. Het begin van het eerste deel: die verre hoorn boven het tremolo van de strijkers, kreeg van de componist het volgende commentaar mee: ‘Mittelalterliche Stadt - Morgendämmerung - von den Stadtthürmen ertönen Weckrufe - auf stolzen Rossen sprengen die Ritter hinaus ins Freie - Vogelgesang - und so entwickelt sich das alles weiter...’ De muziek is goddank machtiger dan dit centsprentje.

Dat Bruckner Evert Cornelis uitermate goed ligt, kon ik reeds noteren. Daar was geen intentie, al betrof het slechts één noot, die ik mij anders droom: ik kan dit voluit bewonderen. Bewonderenswaardig was ook wat ons orkest presteerde, gisteravond. Er bleven nog zwakke punten: de alten forceerden bijvoorbeeld onophoudelijk en waren slechts in het pp voldoende van toon. Er kleefden ook nog onzekerheden in de

209 Pijper heeft zich altijd positief uitgelaten over de symfonieën van Bruckner. Mogelijk hebben Hugo Wolfs Musikalische Kritiken (die Pijper in zijn bezit had - zie voetnoot 253 bij de recensie van 5 februari 1919) aan dat enthousiasme bijgedragen. Vergelijk bijvoorbeeld deze recensie van Pijper met Hugo Wolf, ‘Brucknerabend, 28 oktober 1884’, Wolf (1911), 125-127.

210 Oorspronkelijk: een wettig huwelijk waarbij een man uit aanzienlijke stand met een vrouw uit geringere stand een echtverbintenis sluit onder beperkende voorwaarden, waardoor zijzelf en haar uit dit huwelijk geboren kinderen uitgesloten zijn van de voorrechten die aan de stand van de man verbonden zijn. Hier in overdrachtelijke zin gebruikt: een ongelijkwaardig huwelijk.

[p. 714]

Finale, doch laat ons niet onredelijk zijn: óók voor de executanten is dit vermoeiende muziek en het is begrijpelijk dat in het laatste kwartier de spanning minder is dan het eerste half uur. De kiemen voor een absoluut volmaakte uitvoering zijn echter bij het orkest eveneens aanwezig.

Francis Koene zal, na het bovenstaande, begrijpen, dat niet 50 procent mijner kritische aandacht bij zijn reproductie van Bruchs concert was. Ik ben gelukkig te kunnen opmerken dat hij zich het laatste halfjaar geducht ontwikkeld heeft: zijn pp is vele malen beter geworden dan ik het nog van hem hoorde. En zo was er meer. Hij blijkt een onzer meest talentvolle jonge violisten.