Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 636]

Kamermuziekavond - Budapester Kwartet
10 februari 1922 (UD)

Bartók: Eerste strijkkwartet
Brahms: Strijkkwartet in a, op. 51.2
Beethoven: Strijkkwartet in c, op. 18.4

De gebeurtenis van de avond was de eerste uitvoering van Béla Bartóks Eerste strijkkwartet. Ik kan hieraan toevoegen dat dit concert, door de auditie van dit uiterst belangwekkende meesterwerk, tot een der zeldzame gebeurtenissen van dit seizoen werd.

Het kwartet Hauser-Pogány-Ipolyi-Son behaalde nog een groot succes met Brahms' opus 51 nr. 2, terwijl ook Beethovens Vierde kwartet, dat ik niet meer kon horen, hun zeer gunstig ligt. Doch ik geloof dat het voor heden mijn taak is het werk van de voorman der nieuw-Hongaarse beweging in te leiden voor onze lezers.

Béla Bartók werd in maart 1881 ergens in een klein plaatsje met een voor ons volmaakt onuitspreekbare naam geboren. (Het schijnt dat die landstreek tegenwoordig tot Joegoslavië behoort.)⁷¹ In zijn reeds rijke levenswerk zijn nu al een paar verschillende fasen te onderscheiden. In zijn Stenen Tijdperk, vóór hij als leerling van het Boedapester conservatorium werd ingeschreven (hij leefde toen in Pressburg),⁷² schreef hij reeds ettelijke vellen muziekpapier vol in een stijl die zich gevormd had aan de voorbeelden J.S. Bach-Brahms. In Boedapest leerde hij, omstreeks 1900, Wagners werk kennen. Deze invloed, en die van Richard Strauss (Also sprach Zarathustra werd in 1902 voor de eerste maal in Boedapest uitgevoerd), determineerden de technische kant van zijn nu volgende, officieel: ‘eerste’ werken. De andere, belangrijkere invloed was het pan-Magyarisme, het Hongaarse streven naar politieke zelfstandigheid. Het heette toen opgave om een eigen Magyaarse stijl te scheppen en men, en ook Bartók Béla,⁷³ wierp zich halsoverkop in de schatten der zo volstrekt onbekende Hongaarse volksmuziek. Wel, ik zeg, een Hongaar kan zich dat veroorloven! De volkswijzen der Hongaren schijnen ongelooflijk intact te zijn gebleven. Men verzekert ons dat de modi waarin zij zijn geschreven, zo echt is als der Javanen pelog en salendro.⁷⁴ De alleenzaligmakende majeurs en mineurs onzer West-Europese vijf eeuwen ‘beschaving’ drongen zo ver niet door en bedierven dus niets van de oude schatten. Wanneer een West-Europees musicus of folklorist terugduikt in de vervlogen eeuwen, dan vindt hij onder een zekere tijdsgrens helemaal niets meer: de mondeling overgeleverde wijzen en gebruiken vielen in handen van monniken en werden óf voor ons

71 Bartók werd geboren in Nagyszentmiklós; het dorp ligt sinds 1920 op Roemeens grondgebied en heet nu Sânnicolau Mare.

72 Pressburg is de Duitse benaming voor Bratislava.

73 Soms gebruikt Pijper de omgekeerde, Hongaarse volgorde van voor- en achternaam.

74 Salendro is het pentatonische toonsysteem, op Java en Bali in gebruik naast het heptatonische pelogsysteem.

[p. 637]

zeer dubieus opgeschreven óf gewijzigd in de geest van die tijd. Alles in onze centra der beschaving beschaafde mee en verloor het orspronkelijke karakter. Bartók, de benijdenswaardige, huisde dichter bij ‘de bronnen der barbaarsheid’.

Uit deze eerste periode van zijn werken, na 1900, dateren zijn symfonisch gedicht Kossuth (ik zei het zo-even al!), een pianokwintet, een vioolsonate, een rapsodie voor piano en orkest (Bartók is een meesterlijk pianist), pianowerken, een orkestsuite. Dan komt de periode dat hij begint met zijn Magyaarse volksmuziek in noten vast te leggen (hierbij terzijde gestaan door zijn medestander, de componist Kodály Zoltán) en de periode dat zijn eigen stijl zijn karakter begint te vertonen, te fixeren. De Kinderstücke voor piano, het Eerste strijkkwartet opus 7. Hierná heeft Bartók nog veel geschreven, al zou men dat aan de concertprogramma's niet zeggen: een opera Die Burg des Herzogs Blaubart; een pantomime Der holzgeschnitzte Prinz; zijn Tweede kwartet, een Pianosuite opus 14; twee portretten voor orkest...⁷⁵

Gij vond dat het Eerste kwartet nogal dissoneerde, nietwaar? Nogal barbaars klonk. Ik denk er niet aan u af te schepen met de dooddoener dat ge het dan nog maar eens moet trachten te horen en dat de scurriliteit der dissonanten dan wel gemakkelijker zal worden. Neen. Bartóks muziek is zo hard als die van Stravinsky. (Hoewel men daaruit geen lichtvaardige conclusies moet trekken: Stravinsky is geheel anders getimbreerd, Stravinsky is zonder twijfel de meest geniale contrapuntist van de twee en Stravinsky bewoont, psychisch, gans andere domeinen van ons nieuwe land. Maar de uitingswijzen hebben iets van elkander.) De muziek van Bartók ademt niets van de onbenaderbare suaviteit van een Claude Debussy; de muziek van Bartók is in wezen lichtjaren gaans verwijderd van Schönbergs altoos iets te cerebrale veelklankigheden. De muziek van Bartók is slechts horizontaal te verstaan. De samenklanken resulteren altijd uit het elkander raken van twee, drie of vier lijnen; nimmer kan men een samenklank als akkoord, harmonisch, analyseren. Dit is niets nieuws! Ge kunt Bach ook niet harmonisch ontleden; de polyfone klassieke muziek, die behalve contrapuntisch ook nog harmonisch determineerbaar is (Riemanns ‘functies’), is, als polyfoon kunstwerk, van een lager orde. Zet Beethovens fugato's eens naast de Fuga in cis uit Das wohltemperierte Klavier!

Stel verder vast dat men majeur en mineur, Mozarts, Mendelssohns expressiemiddel, ook bij Bartók niet moet zoeken. De samenklank dus die resulteert uit het onafhankelijk lopen der lijnen in hun eigen gamma, geeft nogal eens aanleiding tot ongemakkelijke hardheden. Doch men moet dit in de gedachte houden: het is iets anders of twee vlak naast elkaar liggende tonen (theoretisch de scherpste dissonantie!) zo uitkomen in een tonale muziek dan wel, gelijk bij Bartók, in een atonale compositie. In het eerste geval is daar een streven naar ‘oplossing’ in het kader der geëntameerde tonaliteit (voorbeeld de fris dissonerende akkoorden in het eerste deel

75 De Két portré (Two Portraits) op. 5 voor viool en orkest zijn getiteld: Egy idéalis (One perfect) en Egy torz (One imperfect); in het Duits: Idealbild en Karikatur.

[p. 638]

van Beethovens Eroica); in het andere, hedendaagse geval zijn die oplossingsneigingen daar niet. We gaan niet, uit koppigheid of dwarshoofdigheid, tegen de draad der Wetten van Orde en Schoonheid in, u mag me gerust geloven, lezer! Doch deze zogezegd atonale muziek gehoorzaamt aan andere wetten, wier grammatica misschien eens over honderd, tweehonderd jaar geschreven gaat worden. Als de vinders, de componisten, er namelijk reeds weer overheen geleefd zullen hebben. Verwacht niet van de historicus dat hij in februari 1922 de hele geschiedenis van het jaar 1922 reeds zou vermogen te schrijven (n'en déplaise madame de Thèbes!)⁷⁶ - verwacht ook niet van de muziektheoreticus dat hij de wetten reeds vastlegt van een kunst die zich juist het spreken heeft geleerd!

Cecil Gray schreef indertijd in The Sackbut dat Bartók niet behoeft te vrezen dat zijn muziek te rauw of te barbaars zou schijnen. ‘De typische ziekte der musici die niets te zeggen (geen persoonlijkheid te uiten) hebben, is de vrees voor naaktheid der melodieën, voor punten van stilstand.’⁷⁷ Bartók behoeft dit niet te schuwen, omdat hij componeert vanuit een boordevol innerlijk, omdat hij altijd gang weet te houden, omdat al zijn simpelheden, zijn melodische en dynamische inzinkingen, expressief blijven.

Ziezo. Waren we maar eerst met zijn allen op dit algemene plan der waardering, dan kon er nu de eigenlijke kritiek op volgen: beschouwing van Bartóks psychische gesteldheid, van zijn sterke en minder hechte kanten, van zijn voorliefde voor veel donkere timbres. Dan konden wij de techniek van dit Eerste kwartet aan een nader onderzoek onderwerpen, het evenwicht tussen de delen onderling, de verhouding der melopeeën onder elkander, de invloeden, de verwerkingen van die invloeden. Dan kwamen de vragen naar het ras, het temperament, zijn romantische dispositie, zijn (meesterlijke!) hantering van het strijkkwartetapparaat.

Cela s'écrira (peut-être???) dans l'avenir...

Herdenken wij nog het laatste, derde deel met die verwijderde tumulten. Wanneer gij daarbij, vluchtig, aan Debussy's Fêtes gedacht hebt, gelijk ikzelf, dan zou dit weer een punt van uitgang kunnen beduiden van een nieuwe beschouwing: de verhouding van alle muziek van vandaag tot Debussy. Doch al genoeg - er zijn grenzen aan de kolommen van het Dagblad. Op bijzondere avonden, gelijk deze, zeg ik: helaas. Maar laat ons hopen op een spoedige herhaling van het stuk, of als het kan, op een eerste auditie van Bartóks Tweede kwartet.

76 Madame de Thèbes (pseudoniem van Anne Victorine Savigny) was de bekendste Franse handlezeres van haar tijd. In 1915 verscheen er een film Madame de Thèbes van regisseur Mauritz Stiller (1883-1928).

77 Cecil Gray, ‘Béla Bartók’. The Sackbut, jrg. 1, nr. 7, nov. 1920, 301-212. Pijper kent deze tekst van Gray niet uit The Sackbut, maar uit het Bartók-Sonderheft van de Musikblätter des Anbruch (maart 1921), waarin een vrije vertaling van Grays artikel ‘Béla Bartók’ verscheen: ‘Bartók scheut sich nicht, roh und ungeschlacht zu erscheinen, weil er ganz gut den Wert dessen, was er sagt, kennt. Nur der Komponist misstraut sich selbst und zweifelt an dem inneren Wert seiner Ideen, der sein Werk mit gleichgültigem Beiwerk überladet, in eitlem Versuch, dessen vollstëndige Leere zu verbergen. [...] Die charakteristischen Krankheiten des Musikers sind Furcht vor Nacktheit und leeren Räumen (Pausen)’ (Musikblätter des Anbruch, jrg. 3, nr. 5, 95). In het Bartók-Sonderheft staan verder een ‘Selbstbiographie’ door Bartók zelf, artikelen van Egon Wellesz (‘Die Streichquartette von Béla Bartók’), Kódaly (‘Bartóks Kinderstücke’) en Felix Petyrek (‘Béla Bartóks Klavierwerke’), een brief van Oskar Bie aan Bartók en een tekst, overgenomen uit Le Temps van 3 december 1920.