Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 634]

Tivoli-concert
9 februari 1922 (UD)

U.S.O. o.l.v. Albert van Raalte
Mendelssohn: Ouverture Die Hebriden
Weber: aria uit Der Freischütz (soliste: Martine Dhont)
Saint-Saëns: Le déluge (solist: Hendrik Rijnbergen)
Debussy: Proses lyriques (Martine Dhont, zang en Helena van Lunteren-Hansen, piano)
Wagner: Voorspel en slotscène uit Tristan und Isolde
Tsjaikovski: Zesde symfonie (Pathétique)

In het ene geval zou men mejuffrouw Dhont moeten afvragen hoe zij er in 's hemelsnaam toe gekomen was Debussy's Proses lyriques te kiezen als tweede nummer op een orkest-solistenconcert, een concert waarop zij als eerste nummer nota bene Agathes aria uit de Freischütz van Weber zingen zou. In het andere geval zou men Albert van Raalte moeten interpelleren over zijn keuze: Wagners Tristan-kop-en-staart⁶⁹ ná de meest verfijnde lyriek van Claude Achille Debussy.

Punt van uitgang dezer beschouwing is de zeer heterofone eerste programmahelft, die er zo artistiek uit kwam te zien als het Geheime Dagboek van Goerée d'Overflaquée⁷⁰ - men beoordele: Mendelssohn, Weber, Saint-Saëns, Debussy, Wagner. Toen het vijf minuten voor half tien sloeg, was het pauze en hadden we nog een symfonie van Tsjaikovski te goed.

Deze programma-indeling kan er, vind ik, eigenlijk niet mee door. En ze zal wel voornamelijk te wijten zijn aan de post Onvoorzien. Het eerste plan was: in plaats van de Tristan-fragmenten Dukas' L'apprenti sorcier. (Dat zou eerlijk gezegd ook nogal erg geweest zijn!) Dat men dit stuk heeft moeten vervangen door het meer in het repertoire huizende brok Wagner, kan ik mij zeer wel begrijpen. Maar ik doe hierbij (achteraf!) Van Raalte de voor het grijpen liggende oplossing aan de hand: had slechts vier nummers vóór de pauze vastgesteld (Dukas of Wagner eruit), dan was het eerste deel van het concert geëindigd met de Proses lyriques - een regeling waartegen ik geen enkel wezenlijk bezwaar weet te verzinnen.

Dit slaat op het andere geval. Maar de overpeinzingen van het ene, eerste geval zijn bedenkelijker. Wanneer wij zelfs aannemen dat mejuffrouw Dhont vermoed had Debussy na de pauze te zullen zingen - op een enigszins veiliger afstand van

69 Het voorspel (kop) en de slotscène (staart) van Tristan zijn door Wagner zelf gecombineerd voor concertgebruik. Zie ook voetnoot 317 bij de recensie van 24 november 1921.

70 ‘Uit een Geheim Dagboek’ (Zijnde de Aantekeeningen van den heer Johan Goerée d'Overflaquée) was een wekelijkse rubriek in de Haagsche Post, geschreven door de oprichter van het weekblad, Salomon Frederik van Oss (1868-1949). De humoristisch bedoelde dagboekfragmenten, een oubollig en zeer ‘heterofoon’ samenraapsel van alledaagse gedachten en waarnemingen, zijn consequent zonder persoonsvormen geschreven (Voorbeeld uit de Haagsche Post van 28 januari 1922: ‘Voor het eerst sedert lang het weer enigszins beter met nu en dan zonneschijn, zodat in de ochtend een wandeling langs het strand, hetgeen sedert weken niet meer gedaan.’)

[p. 635]

de Agathe-aria, theatraler nagedachtenis - dan nog moeten wij de overwegingen die haar bij haar keuze geleid hebben, kwalificeren als onjuist. Want in wat voor nabuurschap kwamen deze Proses lyriques, noodgedwongen? Ten eerste: wat moet een dirigent ervoor, erna spelen? En in dit speciale geval: wat moet een gastdirigent ermee aan? Die minder kan repeteren (hartje februari!), die zich aan het repertoire moet houden! Ten tweede: wat doet deze lyriek in de grote Tivoli-zaal, als aller oren verzadigd zijn van de zoveel grotere, expansievere orkestklank? Wat doen die beknopte, geconcentreerde vormen tussen orkestmuziek, die altoos (ook door Claude Debussy zelf!) geconcipieerd wordt volgens andere normen, die gehoorzaamt aan andere wetten van evenwicht, van gang! Stel dat men er de Prélude à l'après-midi d'un faune vóór gespeeld had, Ravels Ma mère l'oye erna - dan was het nog stijlloos geworden!

Men kan, men mag geen twee zelfstandige genres kruisen. In het milieu der orkestmuziek drukt de orkestmuziek elke kamermuziek dood. Op een kamermuziekavond zou elk orkestwerk, Mozart, Debussy incluis, grof lijken (wezenlijk ten onrechte - maar we hebben nu eenmaal met verhoudingen te maken). Debussy's Proses lyriques zijn kamermuziek.

Voor mij zit daar deze betrekkelijk belangrijke kant aan de zaak: dat wij, die de kunst van heden, de muziek van een Debussy propageren, moeten trachten dit zo juist en zo intens mogelijk te doen. Ik herinner mij een concert, een paar jaar geleden, waarop Martine Dhont deze zelfde Proses lyriques zeer overtuigend, zeer meeslepend gezongen had. Zij wilde dus ook niet anders dan zich in dienst stellen van Debussy's genie. Nu is het duidelijk dat een uitvoering zoals die van gisteravond de geest van Debussy niet klaarder openbaart aan de mee-willende hoorders. De omstandigheden waaronder het geschiedde, waren het tegendeel van behulpzaam, en nu weet ik zeer wel dat mejuffrouw Dhont die omstandigheden niet kon dwingen, doch zij had ze tenminste kunnen overzien, meen ik. Kort gezegd: er stond te veel op het spel, er ging te veel verloren met een mislukking van Debussy's meesterwerk. En dit gevaar had Martine Dhont kunnen en moeten vermijden.

Ook mevrouw Van Lunterens deel van deze arbeid leed onder de tegenheden der omgeving. Haar piano sprak te luid; zij speelde, gewend aan de Tivoli-zaal en het milieu der met alle speeltuig gewapende orkestleden, vanzelf in het gamma dat voor deze beide factoren geschikter was dan voor mejuffrouw Dhonts interpretatie der vier liederen. Ook dit is even vergeeflijk als begrijpelijk en men had kunnen voorspellen dat het slechts zó zou aflopen. Na dit alles: én mejuffrouw Dhont, én mevrouw Van Lunteren herschiepen Debussy dikwerf betoverender, want: meer in de geest.

Het orkestwerk tot half tien geeft nog aanleiding om vast te stellen dat het orkest onder Albert van Raalte een zeer zuiver opgevatte Tristan-muziek speelde, een Hebriden van Mendelssohn, eveneens heel fraai afgewogen en opgezet. En dat Hendrik Rijnbergen de solo uit Saint-Saëns' Déluge met zijn weelderigste toon magistraal vertolkte. Wél een zeer effectvol stuk!