Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

De Utrechtse dirigentkwestie
dinsdag 28 december 1921 (Het Vaderland)

Het Utrechtsch Dagblad heeft na zijn ‘laatste woord’ nu een allerlaatste en er komt, van de hand van de muziekcriticus Pijper, nog meer.

We ontlenen aan het redactionele artikel van zaterdag het zakelijke:

De voorstelling van de heer Van Gilse, dat onze hoofdredacteur in een onderhoud met hem op een zondagavond in november 1919 zijn twijfel omtrent de onpartijdigheid van de heer Pijper zou hebben uitgesproken is onjuist. Wij zijn ervan overtuigd dat de heer Van Gilse hier dwaalt te goeder trouw, maar niettemin: hij dwaalt...
De heer Van Gilse komt verder met een mededeling die ons eenvoudig stupéfait heeft doen staan. Hij zou een gecorrigeerde drukproef hebben ontvangen van een Tivoliprogram lang na het in functie treden van de heer Pijper als recensent! Wij hebben tevergeefs ons afgevraagd hoe de heer Van Gilse aan die voorstelling komt? Toch niet op grond hiervan dat de heer Pijper een inleiding schreef in de Tivoli-gids van het werk dat

[p. 590]

door hemzelf gecomponeerd was en uitgevoerd werd? Dit zou toch wel kras zijn, indien uit het feit dat een componist een inleiding schrijft tot zijn eigen werk, diens partijdigheid tegenover een dirigent zou worden afgeleid. Dit is de enige maal dat de heer Pijper na zijn definitieve beëindiging van zijn medewerking aan de Tivoli-gids daarin heeft geschreven. En voor deze éne gelegenheid kon, terecht, een uitzondering gemaakt worden op een streng volgehouden principe.

Na gelezen te hebben dat de heer Van Gilse bij zijn huidig optreden zijn bestuur niet heeft gekend en ook niet bij de hoofdredacteur van het Utrechtsch Dagblad vriendschappelijk over zijn grieven is komen praten, schrikken we van deze zin: ‘Nee, een dolksteek achter in de rug is de heer Van Gilse liever.’ (Niet vóór in de rug?)

En dan ten slotte:

Wij zouden wel eens gaarne een enquête houden bij onze deskundige lezers; wij zouden wel eens gaarne het oordeel vernemen van het orkest, welks stem tot dusver om begrijpelijke redenen niet is vernomen. Wij geloven wel de heer Van Gilse te sparen door onze enquête achterwege te laten. En nu heeft een Haagse courant, die absoluut van Utrechtse toestanden en hun achtergronden niet op de hoogte is, haar neus gestoken in zaken waaromtrent zij maar halve wetenschap heeft.
Wij hebben het verweer van de heer Van Gilse aan onze lezers bekendgemaakt om zo objectief mogelijk die lezers in te lichten. Had de heer Van Gilse, in overeenstemming met de journalistieke usance ons artikel in ons blad beantwoord, ons blad had voor hem opengestaan. Enige ingezonden stukken die ons nog over deze zaak bereikten, plaatsen wij binnenkort.
Ten slotte: wij zullen ons door geen dirigent laten ringeloren. Een beoordelend criticus terug te trekken omdat de beoordeelde kunstenaar dat wil, het zou beduiden een moord op de kritiek in het algemeen. En hiertoe lenen wij ons niet, al spint de heer Van Gilse eindeloos voort aan zijn Shéhérazade van Wahrheit und Dichtung!

Onzerzijds een paar opmerkingen over deze slotpassus. Die Haagse courant is kennelijk Het Vaderland, maar misschien is het het Utrechtsch Dagblad ontgaan dat we er ons van hebben onthouden een oordeel over de kwestie uit te spreken, maar alleen als nieuwsblad, door de heer Van Gilse te interviewen, onze lezers op de hoogte hebben gebracht van de redenen waarom hij de dirigeerstok had neergelegd. Verder hebben we geconstateerd dat er in Utrecht een talrijke kring is die de toon waarop de heer Van Gilse in het Utrechtsch Dagblad wordt bestreden, afkeurt, ja, om de woorden van het Utrechtsch Dagblad zelf te gebruiken, er ‘hevig geïndigneerd’ over is. Trouwens het Utrechtsch Dagblad schrijft nu weer: ‘Indien onze hoofdredacteur de heer Pijper verzocht heeft de toon - niet de inhoud van zijn oordeel - te matigen, dan is dat louter en alleen omdat ons blad...’ enzovoort. Verder hebben we het onjuiste trachten aan te tonen in de redenering van de heer Pijper, in ons blad, en van het Utrechtsch Dagblad. We hebben ons dus geen oordeel aangematigd over dingen waar

[p. 591]

we niet van op de hoogte zijn. Overigens lijkt het ons een beetje dwaas dat als er in Utrecht iets gaande is dat de aandacht trekt, een Haags blad dat daarover schrijft het verwijt moet krijgen dat het er zijn neus in steekt. Te dwazer, waar het Utrechtsch Dagblad het voorstelt alsof hier een moord op de vrijheid van kritiek in het algemeen dreigt en de hele Nederlandse pers er belang bij heeft.

Ook op het stuk van journalistieke usance is het Utrechtsch Dagblad ernaast. Wij gaven een interview, daarop zendt de heer Pijper bij ons een stuk daartegen in (dat het Utrechtsch Dagblad plaatst, voor het weet of wij het stuk al dan niet opnemen), en nu antwoordt de heer Van Gilse zeer terecht daarop in ons blad. Dat hij daarin dan tegelijk het artikel van het Utrechtsch Dagblad behandelt, ligt voor de hand, te meer waar hij niet de indruk kon hebben dat het Utrechtsch Dagblad tot nog toe voor artikelen tegen de manier van kritiseren van zijn muziekrecensent openstond. Overigens heeft het Utrechtsch Dagblad het verweer van de heer Van Gilse slechts zeer globaal weergegeven.

Wat nu die enquête betreft: als ze loopt over de vraag die aan de orde is, namelijk of de manier waarop de heer Van Gilse in het Utrechtsch Dagblad is gekritiseerd, niet de grenzen der behoorlijkheid heeft overschreden, zou, menen we, het oordeel van onpartijdige en deskundige lezers voor de heer Van Gilse niet te vrezen zijn.

Maar wij hebben wel een kleine enquête gehouden, namelijk bij een paar Haagse musici, en hun gevraagd wat zij van de dirigent Van Gilse denken. We geven hun antwoord hieronder. We kunnen erbij voegen dat Frederic Lamond aan een lid onzer redactie nog zijn hoge waardering voor de directie van de heer Van Gilse heeft te kennen gegeven.

Geachte redactie,

In antwoord op uw vraag moet ik u mededelen dat ik slechts eenmaal het Utrechts orkest onder leiding van Jan van Gilse heb horen spelen. Dat was einde 1917 in Rotterdam. We hoorden toen een symfonie van Mozart en twee delen uit de Vierde van Mahler. Ik vond de uitvoering voortreffelijk. Verder commentaar zal hierbij wel overbodig zijn. Mijn indruk van de resultaten, door Van Gilse toen in korte tijd verkregen, was zeer gunstig. Hij deed zich aan mij kennen als een hoogstrevend kunstenaar, wiens ernst en toewijding boven elke twijfel verheven zijn.

Hoogachtend,

P. van Anrooy

Den Haag, 26 december

Hooggeachte redactie,

In antwoord op uw vraag deel ik u mede dat ik met de heer Jan van Gilse en het Utrechtsch Stedelijk Orkest meermalen heb samengewerkt en aan zijn begeleiding van werken als het Tweede en Vierde concert van Beethoven, het concert van Tsjaikovski,

[p. 592]

et cetera, gelegenheid heb gehad te constateren dat een uitnemend kunstenaar aan het hoofd van dit orkest staat.

Met de meeste hoogachting, Uw dienstwillige

Willem Andriessen

Den Haag, 27 december