Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

De Utrechtse dirigentenkwestie
zaterdag 25 december 1921 (UD)

In Het Vaderland komt de heer Jan van Gilse op tegen de mededeling in het Utrechtsch Dagblad dat de heer Van Gilse buiten het bestuur van het Utrechts orkest om mededelingen verstrekte aan sommige bladen. De heer Van Gilse bestrijdt dit en betoogt dat hij geen enkele journalist te woord heeft gestaan, eer de correspondentie met het orkestbestuur betreffende het toelaten van de heer Pijper op de U.S.O.-concerten was beëindigd. Daarom, zegt de heer Van Gilse, zich pas tot de krant te hebben gewend, maar nagelaten te hebben mededelingen te doen over zijn nader dienstverband of kritiek te leveren op bestuursbesluiten.

De heer Van Gilse gaat daarna in op de mededeling in ons hoofdartikel dat onze hoofdredactie zich van de haar toegedichte meningen of mededelingen niets kan herinneren; de heer Van Gilse zet in dit verband uiteen:

Op een zondagavond in november 1919 heb ik te zijnen huize een gesprek met de hoofdredacteur gehad aangaande de plaatsing van enige artikelen betreffende het conflict U.S.O. - Tivoli. Bij het afscheid nemen de opmerking makend dat het veler indruk is dat het Utrechtsch Dagblad ons orkest niet welgezind is, ierp de hoofdredacteur deze

[p. 585]

veronderstelling ver van zich en zei nagenoeg woordelijk: ‘Als bewijs hoeveel ik voor uw orkest en u gevoel, kan dienen dat het mij persoonlijk zeer spijt dat bij gebrek aan een ander de heer Pijper als muziekredacteur is aangesteld, omdat ik vrees dat deze tegenover u niet objectief zal kunnen blijken te zijn.’

Op de verklaring van onze hoofdredactie dat zij de heer Pijper bij diens benoeming als muziekredacteur de voorwaarde stelde zijn adviseurschap van Tivoli onmiddellijk op te geven, waarop deze dadelijk op die voorwaarde inging, reageert de heer Van Gilse als volgt:

Indien dit juist is, kan alleen de verklaring zijn dat de heer Pijper zich niet daaraan gehouden heeft. Hoe is het anders mogelijk dat het Tivoli-bestuur in het Utrechtsch Dagblad van 29 november 1919 (de heer Pijper was toen toch reeds muziekredacteur?) de lof zingt van zijn adviseur, in casu de heer Pijper? En veel langer nog heeft de heer Pijper een deel van zijn taak, de redactie van de Tivoli-gids, volgehouden.

Ten bewijze haalt de heer Van Gilse aan dat in het afgelopen seizoen, toen de scheiding tussen U.S.O. en Tivoli een voldongen feit was, hij door een vergissing een drukproef van een Tivoli-programma ontving, voorzien van correcties en kanttekeningen van 's heren Pijpers hand.

Ten slotte kritiseert de heer Van Gilse de objectiviteit en oprechtheid van de heer Pijper. Daar het Utrechtsch Dagblad in dit verband heeft gesproken van een ongemotiveerde klacht, schrijft de heer Van Gilse ter staving zijner bewering:

Het is niet weg te praten dat vóór bepaalde gebeurtenissen, in de winter 1918/1919 de heer Brandts Buys tijdelijk vervangend, de heer Pijper met veel warmte over mij schreef, al laat ik daar of hij het meende.

Dat de heer Pijper zich vroeger waarderend, maar naderhand ongunstig over de heer Van Gilse uitliet, toont deze door citaat en nadere uiteenzetting aan.

Het slot van het ingezonden stuk in Het Vaderland betoogt onder andere dat het Utrechtsch Dagblad geen goede zaak verdedigt en dit ook wel weet.

De redactie van Het Vaderland zelve bespreekt de Utrechtse dirigentenkwestie eveneens naar aanleiding van het ingezonden stuk van de heer Van Gilse. In ons hoofdartikel stond geschreven: ‘Indien de heer Van Gilse zou geschreven hebben dat de scherpe toon van de heer Pijper hem hevig had geïndigneerd, dan had hij zeer velen achter zich gehad.’

Het Vaderland tekent hierbij onder andere aan:

Zeer velen in Utrecht zijn dus met de heer Van Gilse hevig geïndigneerd over de kritieken van de heer Pijper. Maar nu raken zeer veel mensen niet hevig geïndigneerd om de scherpe toon van een kritiek. Men kan die toon afkeuren, een enkele zal er verontwaardigd

[p. 586]

over worden, maar dat zeer velen hevig verontwaardigd zijn, dat duidt er toch wel op dat die kritieken niet alleen scherp van toon zijn, maar dat ze zeer onbehoorlijk zijn.

Ook de Nieuwe Courant³³ houdt zich met de aangelegenheid bezig in een kort stukje. Wij citeren er het volgende uit:

Van onze zijde nog dit. In de bespreking van het geval lazen wij nogal eens over de ‘onvriendelijke’ toon die de heer Pijper bij het verkondigen van zijn mening aanslaat. Niet de toon echter, maar de juistheid van de uitgesproken mening geeft deze haar waarde, al mag zeker niet vergeten worden, en vooral niet door de beoordelaar zelf, dat de toon kenmerkend is voor de man die haar bezigt.
In hoeverre nu Pijpers kritieken juist zijn, kunnen wij, die de heer Van Gilse niet als dirigent van het U.S.O. kennen, niet beoordelen.

De NRC, ten slotte, zich bezighoudende met het Utrechtse conflict, laat zich als volgt uit:

Onzerzijds een enkele opmerking; dan zullen wij het geval als afgedaan beschouwen. De verklaring die de heer Pijper omtrent zijn zeer veranderde houding jegens de dirigent Van Gilse geeft, is wel héél zwak. Voor het overige herinneren wij aan ons eerste stukje: de dirigent Van Gilse is geroepen om het muzikale leven te Utrecht te leiden; om daar krachtig te regeren, stand te houden; is zijn gezondheidstoestand echter van dien aard dat krantengeschrijf - wie dwingt hem recensies te lezen, waarvan hij persoonlijk de stellige overtuiging heeft dat ze niet zuiver zijn? - in staat is hem uit zijn evenwicht te brengen, dan trede hij af, zonder een ultimatum te stellen dat, zo het verwezenlijkt werd, tot ongehoorde toestanden zou moeten leiden.³⁴

Wij vermelden hieronder nog hetgeen Het Centrum³⁵ van heden over de kwestie schrijft:

Een onzer lezers zendt ons een uitvoerig stuk toe over deze kwestie. Wij geven er slechts het volgende van, dat genoegzaam aantoont in welke richting de sympathieën van de inzender zich bewegen:
‘Vindt u niet, geachte redactie, dat het tijd wordt dat het concertbezoekend publiek door een daad te kennen geeft hoezeer het de strijdmethoden van de zijn gaven misbruikende heer Pijper verfoeit?
Kunt u niet het initiatief nemen tot het verzamelen van handtekeningen, welke - het bestuur van het U.S.O. aangeboden - blijk zouden geven van sympathie voor de heer Van Gilse in dit geval?’

33 De Nieuwe Courant was een dagblad voor Nederland (1901-1936), gemaakt in Den Haag. Het citaat verscheen in het nummer van 23 december 1921.

34 NRC, 23 december 1921. Dit artikel is hier niet opgenomen, omdat het een herhaling is van teksten die elders verschenen, met een slotopmerking die hier integraal in het UD is geciteerd.

35 Het is een raadsel waar het UD deze tekst vandaan heeft. Het katholieke dagblad Het Centrum is op 25 december niet verschenen, en ook in de kranten van de dagen ervoor is deze tekst niet afgedrukt.

[p. 587]

Laten wij de inzender maar onmiddellijk in zijn verwachtingen teleurstellen; wij zullen zulk een stap niet doen. De heer Van Gilse heeft sympathiebetuigingen van het publiek ontvangen op het eind van het vorig seizoen, toen prof. Ovink een manifestatie tegen de criticus van het Utrechtsch Dagblad wist te bewerken. Als we ons goed herinneren, heeft de heer Van Gilse zich daarbij ‘zeer behaaglijk’ gevoeld. Welnu, het staat alle bewonderaars van deze dirigent vrij hem ieder jaar zulk een verrassing te bereiden; een soort van eerherstel tegenover de opmerkingen van Pijper. En als dan de vox populi is dat Pijper ongelijk heeft, waarom laat men hem (zoals de NRC terecht raadde) dan niet kalm aanschrijven?
Onzes inziens maakt de heer Van Gilse het veel te bont en we geloven waarlijk dat hij in de opgewonden toestand waarin hij verkeert, dingen doet die hij onder normale omstandigheden niet zou doen.
Als men wil aantonen dat Pijper in erge mate subjectief tegenover het werk van de dirigent van het U.S.O. staat, moet men met sterker bewijzen aankomen dan tot nu toe is geschied. En als de hoofdredacteur van het Utrechtsch Dagblad belooft meer dan ooit scherp te zullen toezien dat geen onnodig kwetsende opmerkingen in 's heren Pijpers kritieken binnensluipen (men moet erkennen dat hij heel vaak onnodig hatelijk kon zijn), moet men op deze toezegging van groter zachtzinnigheid nieuw vertrouwen bouwen.
Het is een specifiek Utrechts relletje en het valt ons van de heer Van Gilse tegen dat hij niet getoond heeft boven de Utrechtse psyche te staan.
Hij is een fijnvoelend kunstenaar, een man die voor zichzelf een zeer duidelijke voorstelling van het schoonheidsideaal schijnt te bezitten. Maar het staat nu, na enige jaren dirigentenpraktijk, wel vast dat hij dit ideaal achter de lessenaar niet steeds op volkomen wijze wist te verwerkelijken.
De heer Van Gilse verdient bewondering voor de wijze waarop hij zovele moeilijkheden die zijn orkest bedreigden, wist te boven te komen. Laat hij zich in dit conflict niet klein tonen en de dirigeerstok weer opnemen, om onvermoeid te trachten het peil zijner uitvoeringen gestadig te verhogen.
Utrecht wil eindelijk wel eens zonder muzieknarigheden zijn.

Wij tekenen hierbij aan:

Onze hoofdredacteur heeft in ons avondblad van laatstleden donderdag³⁶ het laatste principiële woord over deze kwestie gesproken en zal er verder niet op terugkomen. Dit neemt niet weg dat, wanneer er omtrent onze muziekrecensent en ons geheel verkeerde voorstellingen en onjuiste feiten worden verkondigd, wij zo vrij zullen zijn die met een enkel woord recht te zetten.

De voorstelling van de heer Van Gilse dat onze hoofdredacteur in een onderhoud met hem op een zondagavond in november 1919 zijn twijfel omtrent de onpartijdigheid van de heer Pijper zou hebben uitgesproken, is onjuist. Wij zijn ervan overtuigd dat de heer Van Gilse hier dwaalt te goeder trouw, maar niettemin: hij dwaalt. Wat het adviseurschap van Tivoli van de heer Pijper betreft: wij verwijzen hier naar onze pertinente verklaring in ons hoofdartikel van donderdagavond. Afstand van dat adviseurschap was van de zijde van onze hoofdredactie positieve eis.

36 Foutief: bedoeld is woensdag.

[p. 588]

De heer Van Gilse komt verder met een mededeling die ons eenvoudig stupéfait heeft doen staan. Hij zou een gecorrigeerde drukproef hebben ontvangen van een Tivoliprogram lang na het in functie treden van de heer Pijper als recensent! Wij hebben tevergeefs ons afgevraagd hoe de heer Van Gilse aan die voorstelling komt? Toch niet op grond hiervan dat de heer Pijper een inleiding schreef in de Tivoli-gids van het werk dat door hemzelf gecomponeerd was en uitgevoerd werd?³⁷ Dit zou toch wel kras zijn, indien uit het feit dat een componist een inleiding schrijft tot zijn eigen werk, diens partijdigheid tegenover een dirigent zou worden afgeleid. Dit is de enige maal dat de heer Pijper na zijn definitieve beëindiging van zijn medewerking aan de Tivoli-gids daarin heeft geschreven. En voor deze ene gelegenheid kon, terecht, een uitzondering gemaakt worden op een streng volgehouden principe.

Wat nu de verandering in de waardering van de heer Pijper ten opzichte van de prestaties van de heer Van Gilse betreft, de heer Pijper zal daaromtrent in ons blad een gedetailleerde uiteenzetting geven, aantonend aan de tekst zijner kritieken dat de heer Van Gilse hier een geheel valse voorstelling van zaken geeft.³⁸

De heer Pijper heeft niet anders gedaan dan zijn oordeel over de heer Van Gilse steeds nauwkeuriger formuleren.

Over de toon van 's heren Pijpers kritieken een enkel woord. Waarom zouden wij ontkennen dat de heer Pijper scherp schrijft en dat scherpe, positieve kritiek velen onwelgevallig is? Maar het is niet de taak van een courant de velen te behagen met verwaarlozing van het kritisch beginsel.

Indien onze hoofdredacteur de heer Pijper verzocht heeft de toon - niet de inhoud van zijn oordeel - te matigen, dan is dat louter en alleen omdat ons blad, waar door de stroom van persartikelen de opgewondenheid zozeer wordt opgeblazen, alles in het werk wil stellen om de sfeer niet nog meer in gloed te zetten. Indien de heer Van Gilse een gelijke gezindheid had, dan zou alle geschrijf spoedig tot het verleden behoren en er van een Utrechtse muziekkwestie geen sprake zijn. De heer Pijper behoudt echter volledige vrijheid onbewimpeld zijn mening te uiten, omdat wij die mening achten in het belang der kunst.

De heer Van Gilse heeft met zijn persstormpje geen goed werk verricht. Wij schreven: ‘buiten zijn bestuur om blies hij dat stormpje aan’. Ja zeker, hij geniet als ieder Nederlander de vrijheid van gedachte-uiting, maar waar hij een bestuur, dat hem zozeer de hand boven het hoofd hield, voor ernstige feiten stelde, daar had dat bestuur toch wel enig moreel recht door de heer Van Gilse bij zijn huidig optreden te worden gekend. De heer Van Gilse heeft dat niet gedaan, evenmin als hij ooit heeft gepoogd met onze hoofdredacteur, die voor hem openstond, zijn grieven vriendschappelijk te bespreken. Nee, een dolkstoot achter in de rug is de heer Van Gilse liever. En aan het opgrabbelen van allerlei persoonlijks, van halfjuiste en onjuiste voorstellingen geeft hij de voorkeur boven een otium, benuttigd tot herstel van gezondheid en daarna een kalm weer opnemen van de dirigeerstok teneinde revanche te nemen op de heer Pijper door zijn kunstzinnige prestaties!

37 In de Tivoli-gids van 3 februari 1920 verscheen een inleiding van Pijper op een ‘Moderne-sonatenavond’, tijdens welke hijzelf speelde (o.a. zijn eigen Eerste vioolsonate).

38 ‘Een verweer van de heer Pijper’, UD van 28 december 1921.

[p. 589]

Men handhaaft zijn reputatie als kunstenaar niet door persgeschrijf, wel door rustig en kalm, fier en hoog door te gaan met het dienen der kunst. En bij de beoordeling van de heer Pijper moet uitsluitend te rade worden gegaan met de vraag of de heer Pijper al dan niet gelijk heeft in zijn oordeel, gelijk de Nieuwe Courant zeer terecht opmerkt. Wij zouden wel eens gaarne een enquête houden bij onze deskundige lezers; wij zouden wel eens gaarne het oordeel vernemen van het orkest, welks stem tot dusver om begrijpelijke redenen niet is vernomen. Wij geloven wel de heer Van Gilse te sparen door onze enquête achterwege te laten. En nu heeft een Haagse courant, die absoluut van Utrechtse toestanden en hun achtergronden niet op de hoogte is, haar neus gestoken in zaken waaromtrent zij maar halve wetenschap heeft.

Wij hebben het verweer van de heer Van Gilse aan onze lezers bekendgemaakt om zo objectief mogelijk die lezers in te lichten. Had de heer Van Gilse, in overeenstemming met de journalistieke usance ons artikel in ons blad beantwoord, ons blad had voor hem opengestaan. Enige ingezonden stukken die ons nog over deze zaak bereikten, plaatsen wij binnenkort.³⁹

Ten slotte: wij zullen ons door geen dirigent laten ringeloren. Een beoordelend criticus terug te trekken omdat de beoordeelde kunstenaar dat wil, het zou beduiden een moord op de kritiek in het algemeen. En hiertoe lenen wij ons niet, al spint de heer Van Gilse eindeloos voort aan zijn Shéhérazade van Wahrheit und Dichtung!⁴⁰

Redactie UD

39 Dat is niet meer gebeurd.

40 ‘Wahrheit und Dichtung’ is ontleend aan de titel van de autobiografie van Goethe Aus meinem Leben - Dichtung und Wahrheit. In combinatie met het begrip Shéhérazade kunnen we Pijpers woorden duiden als: verzameling sprookjes waarin waarheid en verdichtsel door elkaar heen lopen.