Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Ingezonden - De Utrechtse dirigentenkwestie
donderdag 23 december 1921 (Het Vaderland)

Onder de titel ‘Het dirigentschap van de heer Van Gilse’ geeft het Utrechtsch Dagblad een beschouwing over een pijnlijke aangelegenheid die sedert lang het Utrechts muziekleven verontrust. Men zou deze aangelegenheid beter ‘Het kritiekschap van de heer Pijper’ kunnen noemen. Het gehele stuk te beantwoorden zou te veel plaatsruimte vergen. Ik weerleg dus slechts het hoofdzakelijke.

Het Utrechtsch Dagblad begint erop te wijzen dat ik buiten het bestuur van het Utrechts orkest om mededelingen aan persorganen deed. Welnu, ik heb geen enkele persverslaggever te woord gestaan, eer de correspondentie met mijn bestuur aangaande de toelating van de heer Pijper in onze concerten was beëindigd; daarna heb ik van het recht dat iedereen toekomt, dat der vrije meningsuiting, gebruik gemaakt (ook een courant eist immers dit recht voor zich op?), doch heb mij wel gewacht mededelingen te doen mijn nader dienstverband betreffend of kritiek te geven op bestuursbesluiten. Ik ben overtuigd dat mijn bestuur, dat inderdaad mij, om met het Utrechtsch Dagblad te spreken, trouw, toewijding en solidariteit heeft getoond, mijn

[p. 582]

onvervreemdbaar recht eerbiedigt in een aangelegenheid die, behalve een publiek belang, mijn persoonlijke belangen, mijn kunstenaarschap en mijn gezag als dirigent zo nauw raakt.

Doch ter zake. De lezer van het Utrechtsch Dagblad worden wel bezwaren meegedeeld aangaande het vraaggesprek dat ik een redacteur van Het Vaderland toestond, daaraan worden wel beschuldigingen vastgeknoopt, doch het Utrechtsch Dagblad wacht zich echter ook maar één zin van hetgeen ik werkelijk gezegd heb over te nemen of aan te halen.

1.

De hoofdredacteur van het Utrechtsch Dagblad kan zich van de hem toegedichte meningen of mededelingen in een gesprek met mij niets herinneren. Dat is wel mogelijk; de hoofdredacteur heeft allicht wel gelezen over de theorie van Freud over het vergeten van dingen waaraan men niet herinnerd wil worden. Ik zal dus nauwkeurig het bedoelde punt weergeven. Op een zondagavond in november 1919 heb ik te zijnen huize een gesprek met de hoofdredacteur gehad aangaande de plaatsing van enige artikelen betreffende het conflict Utrechtsch Stedelijk Orkest - Tivoli.^26 Bij het afscheid nemen de opmerking makend dat het veler indruk is dat het Utrechtsch Dagblad ons orkest niet welgezind is, wierp de hoofdredacteur deze veronderstelling ver van zich en zei nagenoeg woordelijk: ‘Als bewijs hoeveel ik voor uw orkest en u gevoel, kan dienen dat het mij persoonlijk zeer spijt dat bij gebrek aan een ander de heer Pijper als muziekredacteur is aangesteld, omdat ik vrees dat deze tegenover u niet objectief zal kunnen blijken te zijn.’ Ik sta voor de juistheid hiervan met mijn woord in. Overigens pleit onder de gegeven omstandigheden deze mededeling slechts voor de hoofdredacteur.

2.

De hoofdredacteur verklaart dat hij de heer Pijper bij zijn benoeming als muziekredacteur de voorwaarde stelde zijn adviseurschap van Tivoli onmiddellijk op te geven, waarop deze die voorwaarde onmiddellijk inwilligde. Indien dit juist is, kan alleen de verklaring zijn dat de heer Pijper zich niet daaraan gehouden heeft.^27 Hoe is het anders mogelijk dat het Tivoli-bestuur in het Utrechtsch Dagblad van 29 november 1919 (de heer Pijper was toen toch reeds muziekredacteur?) de lof zingt van zijn adviseur, in casu de heer Pijper?^28 En veel langer nog heeft de heer Pijper een deel van zijn taak, de redactie van de Tivoli-gids, volgehouden. Dat voerde tot gevolgen die niet van humor ontbloot waren. Een voorbeeld: het Tivoli-bestuur had aandrang geoefend op de heer Pijper dat ik in zijn plaats bij gelegenheid van de eerste uitvoering van de Vijfde symfonie van Mahler een bijschrift in de Tivoli-gids zou leveren. Dit geschiedde, de redacteur van de Gids, Pijper, ontving mijn bijdrage, corrigeerde de

26 Dit gesprek moet iets later hebben plaatsgevonden: redactionele artikelen over het conflict tussen het U.S.O. en Tivoli stonden op 14 en 24 december 1919 in het UD. Twee ingezonden brieven door Tivoli over de orkestkwestie werden in het UD van 26 november en 21 december geplaatst.

27 Het is onduidelijk of hier sprake is van een zetfout of van een grammaticaal kreupele zin. Van Gilse bedoelt waarschijnlijk: ‘Indien dit juist is, kunnen we niet anders dan concluderen dat de heer Pijper zich niet daaraan gehouden heeft.’

28 De bedoelde passage stond in een ingezonden brief van Tivoli in het UD van 26 (en niet 29) november 1919.

[p. 583]

proef, waarop anderdaags de muziekredacteur van het Utrechtsch Dagblad, Pijper, mij over mijn bijdrage in het Utrechtsch Dagblad op de vinnigste wijze te lijf ging.^29 Nog sterker in het afgelopen seizoen, toen de scheiding tussen U.S.O. en Tivoli een voldongen feit was, ontving ik door een vergissing van de drukkerij een drukproef van een Tivoli-programma, voorzien van correcties en kanttekeningen van de hand van de heer Pijper, die ik natuurlijk aan de rechtmatige eigenaar, het Tivoli-bestuur, doorzond. Hoe het ook zij, of de heer Pijper zich niet aan de gestelde voorwaarde hield of de tijdzin de hoofdredacteur parten speelt, het adviseurschap en redacteurschap Utrechtsch Dagblad waren lange tijd in één hand verenigd.^30 De heer Pijper was partij.

3.

De objectiviteit en oprechtheid van de heer Pijper. Hierover mag ik zeker wel kort zijn; ik moet echter toch wel iets zeggen, aangezien het Utrechtsch Dagblad van een ongemotiveerde aanklacht spreekt. Het is niet weg te praten dat vóór bepaalde gebeurtenissen, in de winter 1918/1919 de heer Brandts Buys tijdelijk vervangend, de heer Pijper met veel warmte over mij schreef, al laat ik daar of hij het meende. Ik citeer uit het hoofd: ‘het door Van Gilse gesublimeerde en geïntensiveerde strijkorkest’, de ‘voortreffelijke begeleidingen’ (men weet dat mij thans volgens de heer Pijper zelfs ‘elk rudiment van talent’ hiervoor ontbreekt), de ‘bijna volmaakte uitvoering’, het ging, als ik het wel heb, in dit laatste geval om Beethovens Eroica. Het is een kleine moeite in het Stedelijk Archief de bedoelde jaargangen na te slaan, ik acht dit echter beneden mijn waardigheid.^31 Doch indien het Utrechtsch Dagblad wil volhouden dat ik de heer Pijper verdacht maak en ongemotiveerd beschuldig, dan ben ik bereid - hoe weinig het mij aantrekt - nog meer materiaal te verschaffen. Tussen deze periode en de ommezwaai liggen de strubbelingen met Tivoli (laten we daarvan niet meer spreken, de strijdbijl is - gelukkig - voor altijd begraven) en persoonlijke dingen. Over dit laatste alleen dit: het ontstaan en verspreiden van het bekende lasterverhaal, als zou ik te Utrecht een uitvoering onder Mengelberg van Pijpers Fêtes galantes hebben verhinderd, is nooit geheel opgehelderd. Het kan zelfs wel zijn dat de heer Pijper aanvankelijk te goeder trouw aan mijn schuld geloofde, doch hij ontweek elke opheldering, totdat dr. Johan Wagenaar hem ertoe dwong. Dat er geen rancune bleef, is een onjuiste veronderstelling van de hoofdredacteur: de heer Pijper wreekte zich onmiddellijk (waarom?) met een reeks van nieuwe beschuldigingen, ditmaal van

29 Zie de recensie van 18 december 1919.

30 De combinatie van beide functies (vaste muziekmedewerker van het UD en eindredacteur van de Tivoli-gids) heeft iets meer dan twee maanden geduurd: van 30 oktober 1919 (eerste recensie als vast medewerker) tot 7 januari 1920 (laatste bijdrage Tivoli-gids).

31 De passages die Van Gilse hier citeert zijn gemakkelijk te traceren. Waarschijnlijk refereert hij met het ‘gesublimeerde en geïntensiveerde strijkorkest’ aan de recensie van 26 november 1917, waar Pijper schrijft: ‘De heer Van Gilse heeft de klank der strijkers- en houtblazersgroepen zodanig geïntensifieerd dat het gewone fortissimo dezer bezetting in dit zaaltje te sterk wordt.’ De ‘bijna volmaakte uitvoering’ van de Eroica dateert van 13 december 1917. Pijper schrijft in de recensie van die datum over de uitvoering van het tweede deel: ‘Ik ben van de uitvoering van dit tweede deel weg geweest: deze reproductie naderde het volmaakte zeer dicht.’ De ‘voortreffelijke begeleiding’ dateert van 7 februari 1918: ‘Schumanns concert heeft de heer Van Gilse voortreffelijk begeleid!’ of van 25 maart 1918: ‘De heer Van Gilse en het U.S.O. accompagneerden heel goed, uitgezonderd de triangel die of te sterk was of te laat kwam en zodoende veel goeds bedierf.’

[p. 584]

artistieke aard, in de periodiek Het Muziekcollege. Ik moest mij verweren en ook toen sprong dr. Wagenaar mij met de pen ter hulp.^32 Het is een van zijn beminnenswaardige eigenschappen dat deze laatste zich anders nooit tegen een zijner leerlingen keert; dit zal wel de enige uitzondering zijn. Is dit geen bewijs hoe kras het was?

Och, laten we toch niet over de oprechtheid en objectiviteit van de heer Pijper praten; men bewijst er hem waarlijk geen dienst mee. Ik heb slechts één enkele wens: in een rustige atmosfeer mijn taak te kunnen hervatten. Dit is, ook volgens medisch advies, met deze vervolging onmogelijk. Waarom verzwijgt het Utrechtsch Dagblad dit laatste, belangrijke feit?

Het Utrechtsch Dagblad zegt aan het slot mij te willen vergeven, doch zou, indien ik niet ongesteld ware, zijn innige verontwaardiging uitspreken. Het blad heeft mij niets te vergeven, ik wijs dit dus af en ik zou het raden zijn verontwaardiging te bewaren voor aangelegenheden waarbij het vastere grond onder de voeten heeft. Het Utrechtsch Dagblad verdedigt geen goede zaak en weet dat ook wel; dat de hoofdredacteur dit, gedwongen door de omstandigheden, moet doen, doet mij oprecht voor hem leed.

Jan van Gilse

Utrecht, 22 december

32 Zie Pijpers artikel ‘De Nederlandse componisten van het seizoen, Utrecht’ (Caecilia en Het Muziekcollege, 16 oktober 1918), de reacties van Van Gilse en Wagenaar (idem, 1 november 1918) en Pijpers antwoord daarop (idem, 1 december 1918).