Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 550]

Christelijke Oratoriumvereeniging J.S. Bach, Weihnachtsoratorium
21 december 1921 (UD)

Tivoli
Christelijke Oratoriumvereeniging en U.S.O. o.l.v. Anthon van der Horst
m.m.v. Aaltje Noordewier-Reddingius, L. Vincke, Louis van Tulder en Jac. Ph. Caro
Bach: Weihnachtsoratorium

We hebben indertijd wel eens gedisputeerd, mijn vriend J.S. Brandts Buys en ik, over de vraag of Bachs grote koor-en-orkestwerken, Matthäus-Passion, h-Moll-Messe, en zo, monumentaal genoemd mogen worden. Ik wil thans deze amicale schermutselingen niet weder oproepen - zelfs in de muziek kan men het vriendschappelijk oneens zijn!³⁶⁹ - doch u, lezer, onze overeenstemmende conclusies mededelen dat die werken in ieder geval een groot geheel vormen.

Het Weihnachtsoratorium nu is wel groot, doch het is geen geheel. Het bestaat uit zes kerkcantaten: drie kerstcantaten (voor de eerste, tweede en derde kerstdag), de cantate voor de nieuwjaarsdag, voor de zondag na nieuwjaar en voor het zogenaamde ‘Hoheneujahrsfest’. De uitvoering dezer zes cantaten in hun geheel en op één avond zou bijna vier uren duren, zou ontzaglijk vermoeiend zijn voor uitvoerenden en toehoorders - zou niet meer boeien, mogen we vrezen. En dus grijpt men naar de schaar.

Inzake coupures nu kan men altoos evenveel bezwaren tegen als bewijsgronden voor de handeling bijeenbrengen (eigenlijk: altijd juist één bezwaar meer). Maar ik zou er niets tegen hebben om het Weihnachtsoratorium precies voor de helft uit te voeren, namelijk: de drie cantaten voor de drie kerstdagen. Het hoogtepunt, de Sinfonia, viel dan juist in het midden en we zouden misschien bij een aldus geënsceneerd Weihnachtsoratorium zelfs wel kunnen gaan denken, schrijven over een eventuele monumentaliteit...

De kerkcantaten van Bach - ook deze kerstcantaten - culmineren in de koralen. Het zijn hoogtepunten van het werk, niet dramatisch, niet lyrisch; meer dan dat. Een vierstemmig koraal van Bach is een confiteor, en als kunstwerken zijn het eindpunten.

De heer Anthon van der Horst laat Bachs koralen zingen vanuit een andere sfeer. Begrijpelijk voor iedereen, variabeler (vraag me niet wat met de helft der fermaten gebeurde), polychroom, dramatiserend - maar dat zijn eigenschappen, waarbij de muziek van Bach geen zier wint - integendeel. De koralen werden ook geen toppen, daar was geen intensiteit, geen (Pembaur, vergeef mij) ‘Glaubensmut’.³⁷⁰

369 Een opmerking die op het hoogtepunt van het conflict Pijper-Van Gilse uiteraard niet zonder bijbedoeling is.

370 Pembaur (1911), 43. Pijper citeert een groter gedeelte van deze pagina in zijn recensie van 3 februari 1921; zie ook voetnoot 145 aldaar.

[p. 551]

Ik was ook ganselijk niet tevreden over Van der Horsts opvatting der Sinfonia. Dat was: opzeggen, niets meer. Het stuk behoort tot het allerschoonste dat Bach ooit geschreven heeft - men kan een pastorale niet vertederender kleuren en niet simpeler, niet primitiever aanduiden dan hier geschied is. Maar, voor de zoveelste maal vraag ik mij af, hoe wil de geest ener muziek er zijn, als de noten ternauwernood deugen? Iedereen speelt de zestiende in het gepunteerde ritme naar het hem belieft en ik heb geen moment kunnen bemerken dat Van der Horst inzake der duizend gewichtige details een eigen mening, een wil had. Laat staan: dat hij poogde zijn orkest die wil op te leggen - laat gaan: dat het gelukt zou zijn.

Het beste van de avond was Francis Koenes obligaat in de altaria Schliesse, mein Herze. En mevrouw Noordewiers solokoraal: Er ist auf Erden kommen arm. Mevrouw Noordewier, de grote kunstenares, de Bach-zangeres bij uitnemendheid, had op deze uitvoering niet veel anders te doen dan enkele maten recitatief, enkele bladzijden duet of koraal (dit ook is een gevolg van de ongebruikelijke constructie van het gehele werk, samenkoppeling van zes onafhankelijke cantaten).

De tenorsolist, de evangelist, was Holthaus, die, als ik de mededeling goed verstaan heb, op het laatste ogenblik was ingevallen voor Van Tulder. Dit ontslaat ons van de verplichting tot gespecificeerde kritiek. Caro was, geloof ik, ontzettend verkouden. Geen van zijn goede, gemakkelijke tonen klonk vrij - ach, een zanger heeft wel een zeer pretentieus instrument.

Mevrouw L. Vincke zong de altpartij. Zij heeft echter een niet zeer omvangrijke, noch klankvolle mezzo: de aria Schlafe mein Liebster ligt haar al veel te laag. En boven e is alles onmiddellijk geknepen. Zij heeft nog veel te studeren. Ook muzikaal (ritme!).

Het koor: goed, in verhouding tot de getalsterkte. Uitspraak hier en daar wat plat (sp werd zp, sch erg dik). Intonaties betrouwbaar, in de regel. Men kon wat meer alten gebruiken.

Het dirigeren van Van der Horst ziet er nog niet zeer fraai of zeker uit. Hij moet zich als gewoonte afwennen zijn linkerhand naar boven, zijn rechterhand naar beneden te bewegen op hetzelfde sterke maatdeel. Ook hangt hij met het bovenlichaam erg rechts voorover, zodat hij zich naar zijn sopranen altoos om moet keren. Hij moet ook het manuaal van zijn linkerhand herzien - krampachtige pols en vingers. Van der Horst behoort blijkbaar niet tot die niet-benijdenswaardigen die de kunst van het dirigeren ineens te pakken hebben - maar naar aanleiding van dit concert durf ik hem wel een zeer goede carrière als koorleider te voorspellen.