Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert
15 december 1921 (UD)

U.S.O. o.l.v. Wouter Hutschenruyter
Gluck: Ouverture Iphigénie en Aulide
Beethoven: Tweede symfonie
Wagner: Ouverture Tannhäuser
Wagner: Siegfried-Idyll
Wagner: Voorspel derde akte Lohengrin

Dit programma leek wat à l'improviste samengesteld:³⁵⁷ Tweede van Beethoven, Iphigénie van Gluck, drie Wagners, alle van het stamrepertoire. Voor de beoordelaar valt dus het accent op Beethovens Tweede symfonie.

Ik moest gisteravond denken aan de - tegenwoordig in onbruik rakende - gewoonte om zijn werk met opusnummers te voorzien. Beethoven deed dit min of meer consequent, doch welke zonderlinge gevolgen heeft al niet de postume nummering bij sommige meesterwerken gehad! Opus zo-en-zoveel zegt zo weinig, meen ik. Men spreekt bij Beethovens kwartetten gewoonlijk van het Eerste of Zesde, niet van opus 18 nr. 1 of 6. En, in de regel, evenmin van opus 59 nummer zoveel, doch van het Eerste, Tweede Russische kwartet.

Het schijnt mij juister om, gelijk dit thans de gewoonte begint te worden, zijn werk te dateren. Het is van groot belang om te weten wanneer een groot man een bepaald meesterwerk schreef, doch het is volmaakt onbetekenend zijn hoeveelste werk het is.

Zo deze Tweede symfonie. Het is opus 36; dat zegt niets. Het is evenwel geschreven in 1802 en dat zegt veel. 1802 is het jaar van het Heiligenstädter Testament en het is uiterst belangwekkend om deze beide zielsuitingen, testament en symfonie, uit eenzelfde periode, in verband met elkander te beschouwen. Hoor de goddelijke melodiek van het Larghetto en herinner u zijn hartstochtelijke kreet: ‘O, ihr Menschen, die ihr mich für feindselig, störrisch oder misantropisch haltet, wie ungerecht tut ihr mir!’... Zet achter of te midden der glimmerende lieftalligheden van deze symfonie de aanhef van het testament: ‘Mit Freude eile ich dem Tode entgegen’... Is dit alles weten niet zeer veel begrijpen?

357 Dat is niet zo vreemd, want het gaat hier om een gewijzigd programma. Gepland stond immers een herhaling van Mahlers Zevende symfonie onder leiding van Jan van Gilse, een concert dat niet doorging omdat de dirigent het werk inmiddels had neergelegd.

[p. 544]

Beethoven is nimmer domweg vrolijk en dit is zonder de minste twijfel de uiting van een zijner kosmische waarden. Het is nuttig dit thans, en telkens weer, vast te stellen. Onze zin voor ernstiger schoonheden heeft men ons verdorven, niet in de eerste plaats door de buitenartistieke tegenspoeden des levens, doch door de degeneratie der muziek tot verisme, door de Auferstehungshymnen, door al het ‘grote’ en ‘schaurige’ dat men te horen kreeg.³⁵⁸ Vandaar ook: ‘terug naar Mozart’ (vergissing opus zoveel). Wanneer een grootmeester een onbezorgde, een lucide muziek schrijft, dan is dat iets anders dan wanneer een onbekommerd man een vrolijk stukje maakt. Dit behoort men vast te stellen, vooral in dit tijdsgewricht waarin alles schreeuwt om Vermaak, om Plezier. Goed, het plezier zal er wezen, doch dat men wete dat er hoger en edeler Vermaak is dan men ooit vinden kan op de weg die van de smart afleidt. Ik stel de heldere muziek der meesters gewoonlijk boven hun somberder meditatiën, doch dat komt omdat zij beide van één persoonlijkheid afkomstig zijn. Bizet was een begenadigd musicus, doch hij reikt niet tot Berlioz. Ravel heeft voortreffelijke muzieken geschreven, doch bij Debussy vindt ge Pelléas, de Ballade contre les ennemis de la France,³⁵⁹ vindt ge de Sonates bovendien!

Zo zou men kunnen zeggen: 1802 was voor Beethoven het jaar van het Heiligenstädter Testament, doch bovendien dat der Tweede symfonie. Ik acht dit niet zonder betekenis.

De uitvoering van het programma, gisteravond, liep rustig, vlot - zonder grote inzinkingen, zonder opmerkelijke hoogtepunten. Ik wilde wel het Scherzo uit de symfonie herdenken: dynamisch, ritmisch bepaald heel geslaagd. Er mocht eens een enkele hoorntoon stukspringen als een te grote zeepbel, er mocht eens een klarinettenterts overslaan - een nurks die dit kardinale fouten zou noemen. Een als geheel geslaagde uitvoering verdraagt wel een paar vlekjes. Hutschenruyters reproductie van de Tweede kan ik zonder aarzelen een geslaagde uitvoering noemen.

358 Dit is een verwijzing naar het slotdeel met koor van Mahlers Tweede symfonie op tekst van Klopstock (‘Aufersteh'n, ja aufersteh'n’).

359 Boven het tweede deel van de suite En blanc et noir plaatste Debussy als motto de titel van een ballade van François Villon, Ballade contre les ennemis de la France.