Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert - Martin Spanjaard³³⁷
1 december 1921 (UD)

U.S.O. o.l.v. Martin Spanjaard
Mozart: Ouverture Le nozze di Figaro
Beethoven: Zevende symfonie
Schubert: delen uit Rosamunde
Palmgren: Suite Aus Finnland, op. 24
Wagner: Voorspel Lohengrin

Martin Spanjaard, de dirigent van het Arnhemse orkest, kwam zich voorstellen met een programma, gelijk men dat voor deze en dergelijke gelegenheden pleegt samen te stellen: een symfonie van Beethoven, bovendien nog een noviteit en wat klein goed. De symfonie van Beethoven werd de Zevende; de noviteit: een orkestsuite van de Fin Selim Palmgren.

Deze suite Aus Finnland is een wat men noemt goedklinkend, niet zeer persoonlijk, noch bijzonder lokaal gekleurd, vooral hybridisch werk. Het is een ongeslaagd conglomeraat van eigen romantisch-classicistische (aangeleerde? aangeboren?) denkwijzen en nieuwerwetser invloeden. Misschien dateert het stuk uit twee perioden van Palmgrens componistenbestaan; misschien ontstond de suite juist op de kentering zijner getijden. Ik persoonlijk hel, na slechts weinig van Palmgrens werk gehoord

337 Dit concert met Spanjaard leverde binnen het U.S.O. opnieuw een conflict op, ditmaal met de altviolist C.Th. Klemann. Bij de U.S.O.-zomerconcerten verving Klemann Van Gilse altijd als dirigent. Hij meende daarom ook het recht te hebben om Van Gilse te vervangen als die tijdens het seizoen moest afzeggen. Toen Spanjaard verscheen, pakte Klemann zijn alt en vertrok. Van Dijk (1979), 206.

[p. 534]

en gespeeld te hebben, over tot de mening dat er in de Wagner-Straussende passus van dit orkestwerk meer atomen Palmgren voorkomen dan in de bladzijden uit het derde deel, die Debussy achternalopen. En hieruit volgt dat, populair uitgedrukt, de hedendaagse fragmenten waarschijnlijk meer gemaakt zijn dan gedicht, minder gevonden dan geconstrueerd. Een definitief oordeel over de thans ruim veertigjarige componist behoud ik mij voor tot later. Het eerste deel van de suite stampvoet nogal op zijn Strauss' (Don Juan); het tweede deel is hier en daar precies Marten Aapjes van de oude Julius Röntgen;³³⁸ het vierde deel reikt niet hoger dan Grieg voor vijftien jaar - neen, lager. Tussen deze Schlittenfahrt en de Menuett im Volkston hangt zonderling het derde deel: Tanz der fallenden Blätter. Daarin staan een halfhonderd duale toonladders³³⁹ te veel, ook te veel Nuages en Feuilles mortes van Debussy, ook te veel klarinettentertsen uit Salomes Tanz van Richard Strauss. Voluit slecht is ook de constructie van dit kleine stukje, dat een driedelig fragment begint (naslaande hoorns!³⁴⁰ al te goedkoop, zelfs voor Finland) als alles muzikaal reeds afgelopen is. En een mechanisch herhalen van het beginfragment daarna maakt het nog altoos niet tot een organisch geheel. Dit derde deel is zonderling gemengd uit zelfstandig lopende lijnen en conservatoriumtrucs. Klinken doet het uitmuntend; Palmgrens instrumentatie is in beide genres: de impressionistisch-schilderachtige en de óf romantiserende óf antiquiserende ‘symfonische’ stijl, zeer doeltreffend en helder.

De dirigent Spanjaard bespreken doe ik het best naar aanleiding van zijn reproductie van Beethovens Zevende. Het is nodig om vast te stellen dat de avond zwaar gehandicapt werd door de afwezigheid van Hendrik Rijnbergen. Doch afgezien van de klank, gisteravond, viel er zeer veel te waarderen. Martin Spanjaard bereikt als dirigent, met één uitzondering, zijn doel altijd. Die uitzondering is het dempen. De musici van het orkest reageerden vlot op al zijn enigszins uitbundige indicaties, doch een plaatselijke piano, om het maar eens zo te noemen, kan hij niet afdwingen. De pauken bijvoorbeeld bleven in de gehele Beethoven te sterk. Dit betreft evenwel het dynamische deel van het dirigeren en de effecten in deze tak van dienst zijn praktisch niet wel te suggereren met manualen, met een voorovergebogen bovenlijf; hiervoor dient de blik der ogen, de mond. Het metrische, ritmische deel van zijn taak beheerst hij echter volkomen. Men zou van gedachten kunnen wisselen over zijn opvatting van het Poco sostenuto, over zijn slot van het Allegretto, dat niet in het lood hing met het begin van ditzelfde deel, maar deze opmerkingen spelen tenminste op het plan der opvattingen en dat is al veel.

Martin Spanjaard bereikt een tempo dat hem juist lijkt en hij houdt dat vol. Ik heb artiesten gekend die, al dirigerende, van opvatting veranderden en zelfs op een uitvoering alles in gevaar brachten met alleen door henzelf voorziene modificaties. Dit is misschien artistieker, uitingen van de vruchtbare twijfel, doch als dirigent van professie [xxx]³⁴¹ beter. Alphons Diepenbrock kon ook, al dirigerende, zo aarzelen:

338 Zie de recensie van 11 februari 1918.

339 Zie voetnoot 277 bij de programmatoelichting in de Tivoli-gids van 23 april 1919.

340 Naslaan/napikken: spelen op de tweede en vierde tel van de maat (in een 4/4-maat).

341 Onleesbaar woord.

[p. 535]

niet weten wát van alles schoons te kiezen. Dikwerf, hoewel niet altijd, kunnen gepredestineerde orkestleiders hun opvattingen niet onder redelijke woorden brengen; vaak ook falen in de praktijk die lieden die precies kunnen vertellen hoe zij het menen. Wanneer men met een Diepenbrock sprak, zou men gezworen hebben de grootste dirigent dezer jaren te ontmoeten - wanneer men hem zag dirigeren, wist men, helaas, anders...

Ik zeg niet dat Martin Spanjaard zijn doel altoos bereikt op de meest elegante wijze. Veel van zijn te grote bewegingen moet men waarschijnlijk wijten aan zijn leeftijd, aan zijn temperament. Hij zal dit afleren en een onzer knapste orkestleiders worden - mits zijn persoonlijkheid evenredig met zijn vaardigheid groeit. Vermogen om zijn mensen mee te slepen, om zijn ritme op te leggen heeft hij nu reeds. En ik vermoed, naar aanleiding van Palmgrens suite, dat hij het zure handwerk van het repeteren ook alreeds verstaat. Alles in alles heb ik zijn debuut met plezier gadegeslagen.