Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert - Concertgebouworkest
17 november 1921 (UD)

Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg
Strauss: Tod und Verklärung
Strauss: Don Juan
Strauss: Dans uit Salome
Liszt: Les préludes
Bloch: Schelomo (solist: Marix Loevensohn)

Negenennegentig percent (ik denk nog wel meer) mijner lezers kent natuurlijk zelfs de naam van de componist Lord Berners (Gerald Hugh Thyrwhitt) niet.³⁰⁵ Dat is jammer voor u, lezer. Want kendet ge zijn naam, dan zoudt gij reeds een eind op weg zijn om ook zijn muziek te leren kennen. En dat zou u waarschijnlijk enige vrolijke ogenblikken meer verschaffen in dit zo triestige en gewichtige leven. Lord Berners drukt als componist vaak de voetstappen van de oude heer Erik Satie (die ge van horen spelen evenmin kent), dat wil zeggen: zijn muziek is veelal ironisch, een beetje kwaadaardig; soms gemoedelijk, vaker diaboliek. Lord Berners schreef onder andere drie Valses bourgeoises (voor piano vierhandig) en de derde daarvan is getiteld: ‘Strauss, Strauss et Strauss’ - een opmerkelijke overeenstemming met het programma vóór de pauze, gisteravond.

Ergens in deze derde Burgerlijke Wals citeert Berners Strauss' Rosenkavalier en hij noteert daar met een dom-verbaasd gelaat onder: ‘Mais, je connais ça!’ In de partituur die wij van het concert van gisteravond in de geest zouden kunnen ontwerpen, komt deze opmerking ettelijke tientallen malen voor, stom-verwonderd, beaat... ‘Mais, je connais ça!’ Van wanneer toch ook?

Laat ons niet te lang raadsels trachten op te lossen. Richard Strauss' Tod und Verklärung en zijn Don Juan krijgen wij, hier in Utrecht ook, iedere keer naar het hoofd gespeeld. Maar gisteravond werd het onder Mengelbergs geleide zoiets als een

305 Zie voetnoot 54 bij de recensie van 14 februari 1921.

[p. 520]

tocht in een pas half ontdekte landstreek. Ach ja, we wisten het eigenlijk wel dat dáár een ritenuto stond, hier een più mosso. En het is toch eigenlijk zeer vanzelfsprekend dat gindse hoornlijn domineren moet en dat het gemurmel in de violen maar juist even waarneembaar moet blijven - aanwezig zijn, meer niet. ‘On connait ça’... van waar dan toch? Uit de partituur! Het was een uitermate boeiend en spannend gebeuren, die vrijwel volmaakte reproductie van de beide repertoirenummers. Het was danig interessant, zó zelfs, dat ik thans over de relatieve waarde van Strauss' oudere symphonische Dichtungen geen verdere uitweidingen ten beste geven zal.

Ongeveer hetzelfde zou ik kunnen schrijven over Liszts Préludes. Neen, niet over Les préludes, doch naar aanleiding van Mengelbergs herschepping. Maar Les préludes hoort men hier tegenwoordig niet vaak meer en ik bejammer dit niet.

Vóór de pauze ging nog het culminatiepunt, de Dans uit Strauss' Salome - nieuw voor Utrecht. Ik voel er persoonlijk weinig voor, voor zo een kop zonder kip. Want te zeer komt de dans zonder wat voorafging in de ruimte te hangen. Ze lijkt constructief zwak, wat ze in werkelijkheid, dat wil zeggen in de opera, niet is. Ze schijnt ook te lang - eveneens onrechtvaardig. En, niet het minste: van Tod und Verklärung (opus 24) tot Salome (opus 54) is een hele sprong in Strauss' evolutie! Het hevig chromatische, de oriëntalismen, de ‘schwebende Tonalitäten’, het veel vrijere ritme der Salome worden door de zeer nadrukkelijke C-majeurs en de Mendelssohn-melodiek van opus 24 slechts hoogst gebrekkig voorbereid. Overigens, de reproductie van dit fragment overtrof vrijwel alles. Nimmer waren Mengelberg en het orkest bewonderenswaardiger dan in dit zeer moeilijke stuk. Het was een voluit meesterlijke prestatie.

De andere noviteit voor Utrecht was Ernest Blochs Hebreeuwse rapsodie Schelomo. Dit werd een verdiend succes voor Marix Loevensohn,³⁰⁶ die zijn vóórzingende, reciterende, dialogiserende, dramatische, lyrische, al wat ge wilt, solostem speelde met veel entrain, met zijn verrukkelijkste intonaties en met het geloof dat op zijn minst heuvels heet te verzetten. Schelomo gaat niet bijzonder diep en stelt evenmin eisen aan een niet zeer geciviliseerde smaak. Ik moet het verder: niet-origineel noemen. De bronnen waaruit Ernest Bloch (in Amerika levend Zwitser) putte, zijn beklant genoeg. Noemen wij, behalve veel typisch joods materiaal: Puccini (behandeling van het koper, het psalmodiërende motiefje) - Richard Strauss (de instrumentatie), dan hebben wij de twee voornaamsten gehad.

Het werk is, bedrieg ik mij niet, van 1916. Ander, nieuwer werk van Bloch bestaat uit beter en origineler materiaal. Ik wil een definitief oordeel over deze componist op dit ogenblik nog niet geven. Maar zijn Schelomo een sterk, een persoonlijk werk noemen, mag ik niet.

De herinnering aan het concert van gisteravond zal echter blijven niet die aan de noviteiten, niet die aan het programma, helaas, doch: de herinnering aan vijf allerhoogst virtuoze reproducties. Wat óók niet weinig is!

306 Marix Loevensohn (1880-1943) was van 1915 tot 1936 solocellist van het Concertgebouworkest. Hij speelde de premières van al Pijpers werken voor het instrument, vanaf de Eerste cellosonate in 1919.