Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Orgelbespeling - Domkerk
11 november 1921 (UD)

H.F. Bos
Werken van Bach, Brahms, Rheinberger en Franck

Het programma van de heer Bos²⁸⁸ vermeldde de namen Bach, Brahms, Rheinberger en Franck. Een in zekere zin samenvattend programma dus. Het typeert de ontwikkelingsgang, neen, de declinatie der Orgelmuziek met slechts een enkel hiaat: het Heden. Ik heb het reeds vaker moeten schrijven: de orgelmuziek als kunstuiting deed de laatste drie eeuwen niet anders dan hard achteruitgaan. Het hoogtepunt was en bleef Bach, grandioos fantast, singulier Meester. Ná hem kwamen, in grote sprongen: Mendelssohn, auteur van veel respectabel orgelwerk dat bijna even helder geconcipieerd was als dat van de grootmeester, doch dat de geniale ademtochten miste; kwamen Brahms, componist van een bewonderenswaardige Fuga, van sobere en stijlvolle Choralvorspiele. Dan was daar César Franck met zijn staf, die de chromatiek introduceerden en het ‘modulez toujours’ toepasten - een gebruik dat mij tegen de geest van het zich psychisch nimmer vernieuwende orgel lijkt te gaan (ik vrees niet dat men mij om deze bewering puritein schimpen zal...). Wij herdenken nog het dozijn goede vakmensen, onder wie ook Joseph Rheinberger, hoeders der goede oude traditie, ietwat romantisch bewasemd, ietwat zouteloos en zeer onpersoonlijk. Het Heden nu is minder: Karg-Elert,²⁸⁹ de virtuoos van de zwelkast, Reger, de gotieker,²⁹⁰ knutselend Bach-fuga's, fabricerend veel gebruiksgoed (Choralvorspiele).

De ontwikkeling van de orgelbouw opende voor de in hun tijd nieuwe kunstenaars ook nimmer perspectieven. Toen Bach zijn meesterwerken schreef, beschikte hij over orgels die in principe reeds zo geperfectioneerd waren als mogelijk. Men had een bruikbare windvoorziening, labiaalstemmen, echokast, koppelingen, het orgel werd reeds gelijkzwevend gestemd, men kende de mixturen, ja zelfs de heden vergeten klokkenster (‘der sogenannte Morgenstern, der ein so hirnverwirrendes Geklingel machte, dass kein Mensch wisse ob er in der Kirche oder im Schlitten sei’, verhaalt Wilhelm von Kügelchen).²⁹¹ Wat betekent voor de componisten het in gebruik komen der pneumatische tractie, der elektrische windvoorziening? Niets immers. Alle verbeteringen der laatste honderd jaren zijn slechts vooruitgangen, dikwijls belangrijke,

288 Zie voetnoot 12 bij de recensie van 23 november 1917.

289 Zie voetnoot 14 bij de recensie van 6 oktober 1920.

290 Voor ‘gotieker’ zie voetnoot 233 bij de recensie van 22 februari 1920.

291 De schilder en schrijver Wilhelm von Kügelchen (1802-1867) is vooral bekend door zijn autobiografie Jugenderinnerungen eines alten Mannes, waar deze passage voorkomt in het zevende deel (Warum es wieder nach Lausa geht).

[p. 512]

voor de organisten. Maar de scheppende kunst heeft zich, ná Bach, van de orgelwerken afgewend. En ik vrees: voorgoed. Men kan het orgel niet wezenlijk meer vervolmaken en men kan voor het zo rijke instrument niet voortreffelijker schrijven dan Johann Sebastian Bach het deed. Het orgel staat daar als een schoon monument ener grote Periode. Eerbiedigen wij het, doch laat ons er niet mee experimenteren en er niet op knoeien. De levende muziek zweeft sinds lang in andere sferen, doch wat schoonheid is, veroudert nooit.

Ik herinner mij van gisteravond het liefst Bos' reproductie van het preludium van Bach. De sonate van Rheinberger was (eerste nummer!) nog wat onrustig en in de fuga joeg de ostinate octaafsprong nogal. Het thema van die fuga is wel erg een takkenbos - ach ja, zelfs een fugathema behoort gevonden te worden en niet geconstrueerd. Oude waarheid. Bewijzen: Bach (1685-1750) en Rheinberger (1839-1901)...