Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Opera - Tannhäuser²⁴⁰
8 oktober 1921 (UD)

Schouwburg
De Nationale Opera o.l.v. Henri Zeldenrust
Wagner: Tannhäuser

Dát Wagner van de Italianen meer leerde dan de Duitsers en de musici voor rond twintig jaren geliefden te erkennen, is een stelling die heden niet meer verdedigd behoeft te worden. Zelden werd deze waarheid geestiger en eleganter aangeduid dan door de befaamde Weense muziekcriticus dr. Paul Stefan: ‘Die Oper scheint heute, trotz Wagner oder viel mehr eben durch Wagner, immer deutlicher: Ergebnis einer romantisch-deutschen Synthese.’²⁴¹

Ik schrijf hier, met Stefans woorden, over de opera in Wenen. En ik moest dit misschien niet doen, als Hollands-gezind Hollander. Want - nietwaar? - Wenen is een land waarin de opera is, bestaat. De Italianen zit de opera, kijkspul met muziek, in het bloed, de oren en het hart. De Fransen hebben een belangrijke operatraditie; de Fransen waren decenniën lang nergens Franser dan in hun operamuziek. De Duitsers zelfs hebben een (jongere) traditie, hebben zelfs italianismenvrije meesterwerken (Freischütz, Hans Heiling)²⁴² - maar wij? Wat moeten wij, Hollanders, met een geïmporteerde operamuziek, zonder traditie, zonder historie zelfs, beginnen?

Hetzelfde als, laat ons zeggen, de Zwitsers met een oorlogsvloot, de Papoea's met een pelsjas - namelijk: er met of zonder kennis van zaken over praten én: het niet goed gebruiken.

Wij hebben geen operatraditie, we hebben geen operabloed. We zijn niet enthousiast, niet kinderlijk, niet muzikaal genoeg voor dit vermaak. We hebben sinds een paar

240 Annalen 2565.

241 Paul Stefan schreef: ‘Wird Wien mit Fug die Musikstadt genannt, weil ja wirklich zum mindesten die Ereignisse der klassischen und modernen Musik, seit Haydn bis zu Schönberg, von Wien ausgegangen sind, so dürfte man fast mit noch mehr Recht von Wien als Opernhauptstadt sprechen. Denn was uns die Oper heute, trotz Wagner oder vielmehr eben durch Wagner, immer deutlicher scheint: Ergebnis einer romantisch-deutschen Synthese, das war Gang und Sinn der Operngeschichte dieser Stadt.’ Musikblätter des Anbruch, jrg. 3, nr.13-14, september 1921, 260.

242 Zie voetnoot 223 bij de recensie van 21 februari 1920.

[p. 483]

jaren een operagezelschap, ja, doch: wat doen we ermee? Ik vermoed, de Nationale Opera onder Willem van Korlaar jr. moet een kommervol bestaan leiden. Anders is het onverklaarbaar dat men seizoen na seizoen achteruitholt, gelijk dat thans geschiedt. Achteruitgang bij alle solisten (stilstand is reeds achteruitgang!), in de montering, in het repertoire, in het orkest, in de regie, in alles, alles. We weten, man voor man, niet met een opera te hanteren. Waarom moest Zeldenrust gisteravond Tannhäuser dirigeren?²⁴³ Het was een paskwil, het was zelfs nog geen Dollarprinzessin.²⁴⁴

Ik wil nog niet eens denken aan, laat staan schrijven over een eventuele Hollandse operaproductie. Het zou erg zijn. Maar de Hollandse operareproductie, genaamd Nationale, behoorde iets te hebben van de treffelijke Hollandse eigenschappen als daar zijn: zin voor orde, voor afwerking; afschuw van ‘Ersatz’ (lezer, denk aan de oorlogsjaren en uw eigen opinie over crisisthee!) - het behoorde, in het kapitaalkrachtige Holland, zo goed mogelijk te zijn. Het begin van de Tannhäuser gisteren was echter zo slecht mogelijk. De opera, wil ze hier in Holland aan een niet zeer hoog doel beantwoorden, moet tenminste kunnen concurreren tegen een bioscoop, dacht ik. Ze hebben beide immers ongeveer hetzelfde publiek.

Toen de Nationale Opera nog Nederlandsche Opera heette en onder de hoede stond van Koopman van voor de reis om de wereld²⁴⁵ - toen gebeurde er tenminste iets. De jonge Heuckeroth, een onmiskenbaar operatalent: elektrisch, uitbundig en doorkneed in alle trucs, dirigeerde. Het was elke avond een worsteling, maar het slaagde steeds. Men moest, koortsachtig gehaast, repertoire maken; men tuimelde van de ene première in de andere. Doch in de loop der jaren is de zaak gelopen zoals altijd alles in Holland verloopt: in het zand. Heuckeroth werd orkestdirigent - een bezigheid waarvoor hij vele disposities miste; Zeldenrust verscheen, met wat routine; Harmans verscheen, met nog minder routine; Albert van Raalte werd heel hoog, helemaal boven in Wagner. De koren bleven Plathollands zingen (dat is één seizoen aanvaardbaar...), de kostuums bleven armoedig, werden vaal en werden vervangen door even armoedige, die nu ook al weer sleets blijken. De decors zwierven van een ongestileerde Faust naar een andere ongestileerde Faust; het ijswafelenkraampje uit de eerste scène van Tannhäuser werd een tandartsenstoel - het volgend jaar staat links op het eerste plan een defecte autocarrosserie of een andere toonbank. Het repertoire dwaalde van Carmen naar Lohengrin, over Butterfly tot De dode ogen - bij de muzen, wat al laksheid, halfheid. Bedriegen de tekenen niet, dan zullen wij hier in Utrecht deze winter wel een paar Faustjes krijgen, één à twee Carmen. Verder een paar draken van Puccini; Cavalleria en Paljas; misschien een onontkoombare d'Albert; misschien nog wat Lohengrin. En dan is het wel weer voorjaar.

Wat moeten we van deze Tannhäuser zeggen? Wagner, en de hevige Italiaansheid van zijn eerste vier, vijf werken werden hier reeds zo vaak beschouwd. En, tenslotte, daar was weinig Wagner, weinig Wagner-traditie op de planken, ditmaal. Het voorspel was slecht, niets meer, niets minder. Een laatste-treintempo. De Venusberg was

243 Net als op 19 maart 1921 dirigeert bij deze uitvoering in Utrecht niet Van Raalte of Peter Raabe (zie Annalen 2565), maar Henri Zeldenrust.

244 Die Dollarprinzessin, operette van Leo Fall (1873-1925).

245 De Nederlandsche Opera stond van 1916 tot 1919 onder leiding van Gerhardus H. Koopman (1886-1934).

[p. 484]

ongeveer pikdonker. Dat is ook wel eens een opvatting. Een andermaal is het weer wat lichter. Ach, het doet er alles betrekkelijk weinig toe. De Nationale Opera staat momenteel op een zeer nederig routinepeil. En alle veranderingetjes in rolbezetting, in rood of wit licht, in coupures, in ‘opvatting’ (!) zijn lapwerk. Het zal niet gaan zonder radicale veranderingen. Maar zoals ze thans schijnt te zijn, betekent de opera niets hoegenaamd voor ons cultuurleven. Wachten wij af. Het is allerminst uitgesloten dat een Nederlandse opera ineens iets, misschien een grote factor in onze nationale beschaving gaat worden. De bioscoop is ook geen typisch Hollands vermaak. En toch draait zij. Een voortreffelijke opera zou hier ook kunnen bloeien, al is floreren evenmin een typisch Hollandse toestand...