Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 477]

U.S.O.-concert - Irena von Dubiska
31 maart 1921 (UD)

Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Haydn: Symfonie nr. 88 in G
Saint-Saëns: Eerste vioolconcert (soliste: Irene von Dubiska)
Saint-Saëns: Le rouet d'Omphale
Lalo: Symphonie espagnole (soliste: Irene von Dubiska)

Bach, Wagner, Brahms, Mahler waren componisten wier muziek men gaarne ‘zwaar’ pleegt te noemen. Een ‘lichte’ muziek schreven dan onder anderen Rameau, Mozart, Haydn, Saint-Saëns... Het is een plezierige werkwijze, die altijd gebruikte onderscheiding in licht en zwaar. Het doet denken aan de sigarenhandelaar en aan een bokswedstrijd.

Tegenover de lichtere (helderder) muziek zou men misschien een donkerder mogen stellen, aldus meteen geen zware verwarringen meer stichtende met ‘zwaar’ (Platduits): moeilijk om te spelen: Chopin, Liszt, Wieniawski, Paganini; licht (dito): Diabelli, Torsten Petre.

Wanneer wij deze Signifische Gepeinzen (hier onder het motto ‘Het Walmende Lampje’)²³⁰ staken, dan wil deze opmerking het eerst gemaakt worden: men entameerde gisteravond uitsluitend ‘lichte’ muziek: Haydn, Saint-Saëns, Lalo. Licht in vele, naar goedvinden te rangschikken betekenissen. Menselijkerwijs gesproken zouden wij dus om kwart voor tien op straat gestaan moeten hebben, het hoofd vol helderheden, de oren vol levendige tintelklankjes. Neen. De mens, de criticus wikt, de nornen beschikken. De kritiek, overigens, wikt steeds achteraf en dat is een troost en een bron van veel desillusie tevens. En deze schikgodinnen hadden reeds voor enige tientallen van jaren hun sajet²³¹ geplaatst.

De lichtheid ener muziek hangt steeds van de uitvoering af. Speel Le rouet d'Omphale zó en het wordt een Leipzigs conservatoriumproefstuk, ‘tadellos instrumentiert’. (Die uitvoering had dan ook het te verwachten succesje.) Speel Haydns Dertiende symfonie²³² met deze tempi: een eerste deel dat uitsluitend uit een sempre poco accelerando bestaat; een Largo dat Wolframt of Tannhäusert; een Menuetto dat niest: al die dubbelslagfiguurtjes in het strijkorkest kwamen er ongelijk uit - niet goed gestudeerd! Speel, ten slotte, de accompagnementen der beide Franse vioolconcerten, welke bovendien nog voorgedragen worden door een jonge vrouw die een wel expressieve, doch allerminst machtige toon heeft, speel die orkestpartijen aldus: met rukken in het ritme, met ongemotiveerd schreeuwerige sforzati, met jacht en met een batterij die explodeert als gold het de Zesde van Mahler.

230 Allusie op Frederik van Eedens Het roode lampje, signifische gepeinzen, verschenen in 1921.

231 Sajet is tot garen gesponnen wol.

232 Volgens de oude nummering van Breitkopf & Härtel; nu is dit Symfonie nr. 88.

[p. 478]

Zulke reproducties doen u de lichtheid, beschaafdheid, chic der muziek van Saint-Saëns of Lalo niet voelen. Die bestaat dan slechts op het programma, dat wil zeggen in onze herinnering.

Men kan echter ook een degelijk verankerde ‘zware’ muziek licht spelen: ik herinner mij audities van Brahms' symfonieën onder Mengelberg, ook onder andere goede dirigenten - audities gedurende welke men de partituur met al haar bête verdubbelingen, overschilderingen vergat. Wanneer wij Mahlers Lied von der Erde door Mengelberg horen uitvoeren, dan is het werk immaterieel - en nu is Mahlers meesterwerk wél overal schitterend geïnstrumenteerd, doch dun toch niet bepaald.

Het verschil tussen de beide opvattingen (s.v.v.) is dat die der goede dirigenten, musici met smaak, een wat zwaar, wat ‘donker’ werk plaatst in een helder, gunstig licht, zodat het volgen van alle details ‘in de bruinen, in de groenen’ mogelijk is. En de andere werkwijze hangt een vitrage of een neteldoekje voor de luministische pastels: alles wordt nevelig, alle contouren verbreden zich, alle kleine zwakheden nemen overdreven proporties aan.

De heer Van Gilse heeft niet de lichte hand die bij de lichte muziek behoort; hij heeft niet het fijne, expressieve gebaar dat de plastiek van een frasetje laat boetseren door zijn musici, hij heeft niet het gevoel voor de juiste tempi.

Ik heb deze aanmerkingen voor drie jaren reeds gemaakt, met commentaren, zonder commentaren...; naar aanleiding van klassieke muziek, van romantische muziek, van moderne muziek. Gekscherend, of ironisch, of zakelijk betogend - het werd eentonig.

Maar de meesterwerken, de geest der composities, de grote schimmen van de klassieke meesters moeten, volgens mijn mening, gerespecteerd worden boven de opvattinkjes, de onvoldoendes en de drie-plussen van een dirigent. Wanneer de heer Van Gilse een zeer enkele maal in een seizoen een werk aanvatte zonder jachtigheid of emfase, wanneer de musici van het U.S.O. onbelemmerd en losjes weg konden spelen (het laten spelen is, op de uitvoeringen, de hele kunst van het dirigeren!), dan heb ik dit altijd met vreugde geconstateerd, gelijk nog voor zeer kort naar aanleiding van Bachs Suite voor strijkorkest en fluiten.²³³

Altijd hoopte ik dat Van Gilse zichzelf zou leren kennen; altijd stelde hij mij weer teleur. Soms met een knoeierige maat, een mislukte overgang, meestal met een heel concert. Maar daar is geen verandering. Misschien dat de musicus Van Gilse het als componist tot een meer dan plaatselijke betekenis zou kunnen brengen, ik weet dat niet; als dirigent zal hij nooit slagen. Ik vermoed ook dat zijn muzikaliteit de stilte der werkkamer nodig heeft, een ander deel zijner persoonlijkheid het licht en de brouhaha der concerten, plus wat applaus, plus wat appreciatie van amateurs die geestelijk zijn minderen zijn. Maar dat een musicus niet inziet dat hij het muzikale deel zijner persoonlijkheid moet laten gelden en niet ‘het andere’!

Enfin - Jan van Gilse zal zijn eigen leven en zijn eigen herinnering te voltooien hebben, en ik zal niet pretenderen dat de opmerkingen die ik hierboven maakte,

233 Zie de recensie van 17 maart en de correcties van 18 maart 1921.

[p. 479]

nieuw voor hem zouden zijn. Hiermee neem ik, voor een zekere tijd, afscheid van Jan van Gilse - want ik vrees namelijk dat het Tun und Treiben van een Hollands orkestdirecteur mij in een zuidelijk milieu maar weinig zal interesseren voor een paar maanden.²³⁴

Ik besteedde mijn meeste inkt aan de dirigent in plaats van aan de soliste. Dat is niet erg beleefd. Maar ge zoudt het lokaal chauvinisme mogen noemen, geduldige lezer! De heer Van Gilse en uw muziekcriticus hebben ook zó lang onvrijwillig samengewerkt... En bovendien wil ik over Irena von Dubiska geen definitief oordeel geven; een oordeel ook, dat niet helemaal gunstig zou uitvallen. Zij had te kampen met onreine snaren (mislukte flageoletten), met de stemming, met het barse mezzoforte van het orkest, met zichzelf. Zij leek mij slechts op zeer enkele momenten tot een vrijuit musiceren te komen. En zou ik nu gaan registreren: dat zij een viooltalent heeft (dat weten we allemaal wel) plus een stuk of tien psychische eigenschappen en fysieke disposities? Beter maar afwachten. Wij zullen haar nog wel vaker horen. Misschien went zij zich in die tussentijd nog wat lichaamsbewegingen af die het uiterlijk van haar spel niet verfraaien...

234 Pijper verbleef van begin april tot eind september 1921 met zijn vrouw Annie Werker en met Iet Stants (een leerlinge, waarmee hij een verhouding had) in Zwitserland en Italië, en schreef er zijn Tweede symfonie. ‘Boze tongen beweerden dat hij niet terug zou komen, omdat hij in Utrecht niet te handhaven was. Wellicht is hier de wens de vader van de gedachte geweest.’ Van Dijk (1979), 192.