Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Toonkunst
16 maart 1921 (UD)

Tivoli
Koor van de Maatschappij tot bevordering der Toonkunst, afd. Utrecht en
U.S.O. o.l.v. Johan Wagenaar
m.m.v. Aaltje Noordewier-Reddingius, Lise Ohms, Thom Denijs, Jacques van Kempen
en Nanny van Es
Bach: Magnificat
Duvosel: Sanctus
Mozart: Ave verum corpus, KV 618
Averkamp: Decora lux aeternitatis

Toen ik Mahlers Achtste symfonie leerde kennen - dat zal denk ik in 1912 geweest zijn¹⁹¹ - choqueerde ik veel modernen, Mahler-enthousiasten door een ongepast gebrek aan eerbied voor het apparaat. Ik voelde, toen nog bij lange na niet doorgedrongen in Mahlers metafysische concepten, niets van de noodzakelijkheid om in zulk een gigantisch orkest een harmonium, mandoline, piano te gebruiken en redeneerde min of meer simplistisch: ‘Waarom schrijft men een instrument voor als men er toch niets van hoort?’

Het is mij thans wel helder waaróm Mahler zijn haast onverstaanbare piano- en harmoniumpartij neerschrijven ‘moest’. Maar het met die instrumenteringswijze eens zijn, doe ik nog steeds niet.

Wanneer wij vandaag Lieven Duvosels Sanctus herdenken, dan herinneren wij ons tien, vijftien minuten muziek, beginnende met een gestreken pianissimo en eindigende in menigvuldige fortissimo's van een gans orkest, een heel koor, vier solisten en een jongenskoor. De metafysica (hier tussen aanhalingstekens) dezer onderneming is duidelijk genoeg en ik zal er dus geen woord meer over schrijven. Doch ik heb, in dit verband, grote bezwaren tegen de overvloedigheden bovengenoemd. Het is heel gemakkelijk om alles te verklaren met een verwijzing naar Duvosels Vlamingschap. Wij kunnen werken met temperament, Zuidelijk Vuur en herinneringen aan Rubens. Ik zie evenwel niet in dat temperament (of wat men daar alzo onder gelieft te verstaan) en weelderigheden niet te verenigen zouden zijn met iets meer beschaving, een weinig meer zelfkritiek en een enkel atoom goede smaak. Wanneer wij alles wat er in dit Sanctus staat, aanvaarden (de herinneringen aan de heilige Graal, de triangel, de verminderde septiemakkoorden, het fugato, de banaliteiten en het unisono van het klokkenspel met het jongenskoor... o, Mahlers Derde symfonie!...) - wanneer wij dit

191 Pijper was dus op 9 maart 1912 als achttienjarige aanwezig bij de Nederlandse première van Mahlers Achtste symfonie door het Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg.

[p. 457]

alles aanvaarden, dan zal het duidelijk zijn dat wij daartegenover nog iets verlangen - bij wijze van tegenprestatie, om het zo maar eens te noemen. Dit had niet anders behoeven te zijn dan het simpele bewijs van een inspiratie. Dit had niet anders behoeven te zijn dan één thema, één frase die nog toveren kon, die vergezichten opende op een hemelser, edeler en waarachtiger land dan een wei met koeien.

Doch Lieven Duvosels materiaal is geen haar beter dan de gegevens der duizend en één koornummers, zware nummers, et cetera, die de leiders der mannenkoren en gemengde koren jaar in jaar uit met een ontoombare ijver... produceren, zullen we maar zeggen. En de factuur van dit werk, de enscenering der hoogtepunten en diminuendo's, is niets beter of persoonlijker dan wij het aantreffen in de werken van landgenoten die ik thans niet noemen wil.

Mijn opinie, die zich tussen generale repetitie en uitvoering niet wijzigde, is door de uitvoering zelf (een zeer goede uitvoering met veel elan en veel verve!) evenmin veranderd. Zodat alleen een lichte verwondering over de combinatie van zoveel geluid en zo weinig schoonheid is overgebleven. Verwondering ook over het feit dat iemand zich in 1920 nog zo te uiten tracht. Enfin, dat hebben wij nu eenmaal te aanvaarden. Het was de eerste uitvoering in Nederland en de componist bleek een degelijk koordirigent.

Het andere Hollandse werk¹⁹² en de andere leidende componist waren Anton Averkamp, Wagenaars opvolger aan de Utrechtse Muziekschool, met zijn hymne Decora lux aeternitatis.¹⁹³ De hymne tast ongetwijfeld naar een hoger en nauwkeuriger omschreven ideaal dan het werk van de Belg. En Anton Averkamp is zeer stellig een erudieter componist, een ‘savanter musicus’ (de definitie werd mij eens door de Nieuwe Rotterdamsche Courant naar het hoofd geslingerd - vandaar dat ik haar weer moet zien kwijt te raken...)¹⁹⁴ dan Duvosel. Er staat vrij wat Wagner in en wat veel ademloos fortissimo. En vergeleken met het werk van onze grootste, meest hymnische componist Alphons Diepenbrock, blijkt deze hymnus Decora lux aeternitatis wat uiterlijk, wat theatraal, wat gemakkelijk geconcipieerd.

Men kan ook van de thematiek der hymne niet veel zeggen. De allure is vaak Wagneriaans, doch dan tonaler, minder modulatorisch aangelegd. Overigens zou ik willen weten wanneer Averkamp haar geschreven had. Voor een Hollands werk uit de laatste jaren der vorige eeuw staat er weinig Brahms in. En nu kan men wel constateren dat Diepenbrock in die tijd reeds een persoonlijker, vrijer muziek schreef, dat Wagenaar toen ter dage in Hector Berlioz reeds een edeler en vruchtbaarder aanknopingspunt had gevonden - dit vermindert de waarde van Averkamps werk niet.

192 Hoewel Lieven Duvosel een Vlaming is, schrijft Pijper ‘het andere Hollandse werk’ en even later ‘tussen de beide vaderlandse muzieken’. Duvosel was door de Eerste Wereldoorlog in Nederland terechtgekomen. Pijper beschouwde hem blijkbaar inmiddels als een Nederlands componist.

193 Anton Averkamp (1861-1934) werd na het vertrek van Johan Wagenaar in 1919 benoemd tot directeur van de Toonkunst Muziekschool in Utrecht. Vóór die tijd speelde hij een belangrijke rol in het Nederlandse muziekleven, vooral als oprichter (1890) en leider van het Klein-koor a Cappella in Amsterdam. De conservatieve Averkamp beschouwde de directeursbaan in Utrecht als een rustpunt in zijn carrière. Met de Utrechtse leerlingen die de moderne richting waren toegedaan, had hij geen enkele voeling. De hymne Decora lux aeternitatis voor vier solostemmen, gemengd koor en orkest verscheen omstreeks 1900 bij uitgeverij Alsbach in Amsterdam.

194 In de NRC van 1 december 1920 werd Pijper, in een bespreking van zijn Oudt Nederlandsche Minneliedjes, een ‘savant musicus’ genoemd.

[p. 458]

Tussen de beide vaderlandse muzieken stond Mozarts Ave verum corpus. Misschien was het geniale, simpele werkje nog schoner, nog ontroerender geweest als Wagenaar het door een zeer gering aantal solostemmen had laten zingen. Het is maar een opmerking, meer niet. Doch een groot apparaat heeft altijd iets traags en het heeft meer tijd nodig.

Vóór de pauze ging Bachs Magnificat. Wanneer wij het er allen over eens zijn dat dit natuurlijk een meesterwerk is (met veel kapitale letters) en dat er schitterende bladzijden in voorkomen, dan behoeven wij ook niet te verzwijgen dat Bach schoner, gedifferentieerder, grote-koorwerken heeft geschreven. En technisch (de twaalf delen zijn alle wel zeer beknopt) en psychisch. De fuga (nr. 11) is veel minder grandioos dan bij Bach bijna immer, met die vijf schoolse inzetten en het zeer gecomprimeerde slot. Hier nergens het vrije zweven van enkele stemmen, zoals Bach elders zo vaak doet - steeds een haast te zakelijk afwikkelen der rol. In het Magnificat staan ook veel, zeer veel zestiendencoloraturen, meer nog dan in de Johannes-Passion - en dit is niet het in onze dagen nog het meest levende deel van de meester.

Wél is die techniek voor onze zangers, onze koristen zeer gevaarlijk. Het werd nogal eens ruw (bassen); het werd wel eens erg onritmisch (Denijs). Toch kunnen wij de uitvoering als geheel prijzen. Mevrouw Noordewier spon enkele momenten van ademloze schoonheid (nr. 2 en in nr. 10). Mevrouw Lise Ohms leek niet geheel gedisponeerd (verkoudheid?), want elke fis klonk tamelijk onvast. Ook het zeer nadrukkelijke portamento hoorde ik nog niet van haar en ook dit kan door een kleine indispositie geoutreerd geweest zijn. Jac. van Kempen en Nanny van Es vormden in nr. 6 een goed ensemble - misschien wat al te lyrisch in dit kader.

Het orkest was na de pauze beter op dreef. In het Magnificat nogal wat schommelingen, nogal wat wegloperijen onder Wagenaars stok uit. Van klank was het ensemble (koor, orkest en solisten) in de regel uitmuntend.