Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Beethoven-avond - Budapester Strijkkwartet
11 februari 1921 (UD)

Beethoven: Strijkkwartetten op. 18.6, 59.1 en op. 132

De meeste grote Europese denkers verstonden onder Humor een zeer superieure, ja de hoogst denkbare komiek. Een lachen om de moordende zotheden des Daagsen Levens; een lachen dat pas ging twinkelen, nadat alle zuren der vileine zogenaamde werkelijkheid u geëtst hadden; een licht dat al Duisternis omvatte. Deze humor, deze Wetende Lach, is het eigenste kenmerk van al Beethovens scheppingen. Deze Humor is van alle tijden, wat Beethovens dominanten en onderdominanten, zijn sonatevormen en zijn kwartsextakkoorden niet zijn. Door hun humor leven Beethovens muzieken nog in onze harten - wat zij menselijkerwijs gesproken nog ettelijke jaren zullen blijven doen.¹⁵¹

Nu is er geen kant aan Beethovens psyche die door het grote publiek en door de ijverige gildebroeders hardnekkiger wordt misverstaan dan juist zijn glimlachende helft. Zo publiceerde een onafhankelijk Toonkunstblad voor Groot-Nederland in zijn Beethoven-nummer een studietje van een muziektheoretisch alleszins bevoegd schijnend essayist over ‘Beethovense humor!’ (het uitroepteken is authentiek).¹⁵² Dit stukje is echter slechts een opsomming van overgeleverde grappen, grollen, malicieuze schoolmeesterijen en ongemanierdheden van de ongemakkelijke componist. Een opmerking in Beethovens studieboekjes: ‘nur sich selbst die Nase abzubeissen dürfte einigen Difficultäten unterliegen’, heeft met humor al even weinig te doen als des componisten aanwensel om een hem bevriend edelman met Baron Mestrijder aan te spreken, dacht ik. Een filister die over zulke hebbelijkheidjes zuchten zou - het is slechts een groteske ongemanierdheid die men in sommige kringen ‘artistiek’ placht te noemen. Maar een ‘artistieke onhebbelijkheid’ is al een even raar ding en - gelukkig - evenzeer uit de mode geraakt als de ‘professorale verstrooidheid’.

Beethovens humor manifesteert zich nimmer in zijn brieven, in zijn optekeningen - daarvoor was de componist een veel te onhandig en onliterair scribent. Doch ge kunt hem genieten in alle scherzo's, in bijna alle ontknopingen der langere melodieën;

151 Het kan nauwelijks toeval zijn dat Pijper in deze recensie over Beethovens humor begint. Drie dagen later speelt het U.S.O. Beethovens Achtste symfonie en in de programmatoelichting, die Pijper kende van eerdere uitvoeringen, heeft Van Gilse het over ‘de alles overwinnende en alles overwonnen hebbende humor van Beethovens Achtste symfonie’. Het lijkt erop dat Pijper hier zichzelf een voorzet geeft, die hij dan later kan inkoppen.

152 ‘Onafhankelijk Toonkunstblad voor Groot-Nederland’ is de ondertitel van De vereenigde tijdschriften Caecilia en Het Muziekcollege. Het bewuste Beethoven-nummer verscheen op 16 december 1920 (jrg. 78/8, nr. 4, 56-59) en het ‘studietje’ ‘Beethovense humor!’ was van J.H. Garms jr.

[p. 440]

ge kunt hem smaken in de onverwachte generaalpauzen, in de tedere komiek waarmee Beethoven een geliefd thema op zijn kop zet. Beethovens humor is overal, in de Negende zo goed als in de kleinste bagatelle; hij determineert zijn ganse oeuvre.

En zo kan men Beethoven spelen zonder het arsenaal der modernere en modernste technieken; men kan sommige van zijn werken zelfs zeer wel reproduceren zonder dat men ‘de tragische Beethoven’, of ‘de Gigantische’ of ‘de geboeide Prometheus’ nog ontdekte. Maar men kan geen drie maten van de meester spelen zonder zijn humor gevoeld te hebben; men kan geen zijner sonates opslaan zonder de glimlach te zien op bijna de helft der zwarte notenkopjes.

Het Budapester Strijkkwartet nu speelt een Beethoven die dikwerf groot is, die vaak geïmmaterialiseerd wordt, op het sublieme Moment; een grootse, een milde, een spottende, een sombere, een extatische, een geresigneerde, een spelende, een profeterende, een vervloekende Beethoven. Doch zonder Humor. Emil Hauser blijft overal krampachtig geïnspireerd; bezeten, hartstochtelijk, ademloos achtervolgt en omklemt hij zijn ideaal. En overal en immer ontvliedt het hem weer. De gespannenheden zoekt men, behalve in de armen dezer spelers, tevergeefs. Sommige momenten waren subliem, waren volmaakt - andere, schijnbare kleinigheden bedierven het zojuist getoverde.

Het Budapester Strijkkwartet is een ensemble met ongemene kwaliteiten en ik kan mij voorstellen dat een Mozart, een Haydn, sommige nieuwe kwartetten misschien ook, een zeldzame genieting zouden zijn. Het is ongelooflijk licht (door hun bepaalde speelmanier) en het is absoluut rein. Het zijn vier ernstige, zeer ernstige kunstenaars, deze Hauser, Pogány, Ipolyi en Son. Hun programmasamenstelling was een voorbeeld van pieus overleg (opus 18, 59 en 132). En ik wenste wel dat hun Beethoven van de boven geschetste imponderabilia minder te lijden had gehad. Doch wat zou het? De hoogste schoonheid zal immer een genade blijven en de muzikaalkritische vaststelling van het feit dat hun ensemble, hun prestatie zulke eisen (de allerhoogste) deed stellen, is reeds een appreciatie zoals men die in een geheel seizoen geen tien malen kan neerschrijven.