Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert - Josef Pembaur
3 februari 1921 (UD)

Werken van Liszt, Mendelssohn (Lieder ohne Worte),
Chopin (Pianosonate nr. 3 in b, op. 58) en Reger

Ik vrees dat Josef Pembaur na afloop van zijn concert niet bovenmate tevreden geweest zal zijn. Hij zal zich herinnerd hebben wat hij schreef in zijn boekje Von der Poesie des Klavierspiels:

Die Art unseres heutigen Konzertierens ist (übrigens) in mancher Hinsicht unpoetisch. Daran sind oft Schuld: das übermässig erhöhte Podium, die Schaustellung des Äusserlichen, die Neugierde der Zuschauenden, die grelle Beleuchtung der Säle die für intimere Vorführungen in der Regel zu gross sind und den Pianisten zur ausschlieslichen Wahl von grossen Sachen und zur Forcierung seiner Tonstärke zwingen... u.s.w., u.s.w.¹⁴⁴

Wij mogen Josef Pembaur niet verwijten dat hij zijn programma niet met zeer veel beleid zou samengesteld hebben. Wanneer Pembaur met een stuk Liszt besluit, dan is dat voor hem niet ‘mit einem technischen Feuerwerk abschliessen’ - daarvoor gelooft Pembaur te vurig en te kinderlijk in Liszt. En wanneer Pembaur zes Lieder ohne Worte van Mendelssohn speelt, dan moeten wij in de eerste plaats des pianisten zelfkennis waarderen, in de tweede plaats pas gaan verzinnen of die beminnelijke stukjes nu eigenlijk nog wel uit de binnenkamers naar het podium getransporteerd dienden te worden.

Te bespreken vallen deze prestaties eerlijk gezegd niet. Evenmin Pembaurs reproductie van de Sonate opus 58 van Chopin. Maar de Reger, waarmee het programma opende, verdient wijdlopiger beschouwing. Het was zonder twijfel, geredeneerd in Pembaurse zin, de moeite waard om het pianowerk van Reger hier eens te introduceren. En ik wil hier onmiddellijk bijvoegen dat de interpretatie die meester Josef van

144 Pembaur (1911), 44.

[p. 436]

de stukken gaf: romantisch, veel halftinten, soms streng, soms dwepend, zeer consequent was. Nietwaar: ‘nie ein Bachsches Tonwerk (spielen) ohne Glaubensmut, ein Schumannsches ohne Gemütstiefe, ein Brahmssches ohne Gefühlskraft’.¹⁴⁵ En Bach, Schumann, Brahms - zij gelden vrijwel algemeen als Regers peetvaders...

Maar eigenlijk vraag ik mij af of wij Reger, of wij ooit één componist eerlijk waarderen, wanneer wij ons zoveel aan zijn antecedenten gelegen laten liggen. Ja, zonder Schumann, Brahms zou Reger waarschijnlijk anders, misschien minder, misschien alleen minder vaardig gecomponeerd hebben. Doch Regers betekenis voor de historie der muziek wordt meer bepaald door wat hij, in de eerste jaren der twintigste eeuw, niet was dan door zijn positieve kwaliteiten, zijn compositorische vaardigheden. Ziehier immers een componist die voor een heel volk, voor een ganse generatie geldt als ‘Umstürzler’; een componist die ‘alle vormen’ hanteert als een bouwmeester zijn liniaal; een fenomenaal technicus die kon werken gelijk dat na Bach en Schubert in Duitsland niet meer was vertoond. Maar zonder een spoor van geest, van ontroering, van eigen inzicht, zonder een grein persoonlijkheid, zonder een atoom der allesbetoverende liefde. Een sonate van Reger bevat evenveel poëzie als een proces-verbaal; een volledig verouderde aardigheid als het preludium-en-fuga-voor-de-linkerhand-alleen heeft uit de aard der zaak niet meer kunstwaarde dan ‘the Mail-coach’, galop voor piano - te spelen met paardenbelletjes aan uw polsen vastgeriemd.¹⁴⁶ Maar de ambitie om zo'n stuk als die eenhandsfuga te schrijven is typisch voor Reger:¹⁴⁷ dat is het bewustzijn der middeneeuwse monniken met hun kreeftscanons, hun raadselcanons. Dat is een Missa cuiusvis toni,¹⁴⁸ geparodieerd en in een smakeloos twintigste-eeuws confectiepak gestoken. Het is de grimas der kunst, de persiflage ener oudheid die eertijds schoonheid was.

En dan deze veelgeroemde, veelgesmade ‘vaardigheid’. Wat is die waard, in hoogste instantie? Welke verdienste heeft het componeren van een sonatine die in formeel opzicht slechts de kopie is van een prototype waarvoor Haydn al bedankte (om van Beethoven nu maar te zwijgen); een vorm die we in een analoge perfectie slechts aantreffen bij de componerende schoolmeesters Kuhlau en Clementi en in de ‘musikalische Formenlehre’... Welke is de verdienste van het bête gebruik der dominanten en der onderdominanten - wat is de kunstwaarde van een ontroeringsrecept als C-groot - a-klein?

145 Een niet-letterlijk citaat uit Pembaurs Von der Poesie des Klavierspiels (43). Pembaur schrijft daar: ‘Wenn wir von einem Mitmenschen einem Dritten gegenüber eine falsche Charakterschilderung machen, werden wir einer Sünde schuldig; dasselbe ist aber auch der Fall, wenn wir ein Mozartsches Tonwerk ohne Herzensgüte, ein Beethovensches ohne Sittengrösse, ein Schumannsches ohne Gemütstiefe, ein Chopinsches ohne Seelentrauer, ein Bachsches ohne Glaubensmut, ein Brahmssches ohne Gefühlskraft, und ein Lisztsches ohne Liebesweihe vortragen.’

146 Le Malle-Post galop van Louis Waldteufel (1801-1884).

147 Het preludium en fuga is een van de Vier Spezialstudien für die linke Hand (1901). In tegenstelling tot veel ander pianowerk voor de linkerhand werd dit werk niet geschreven in opdracht van de pianist Paul Wittgenstein. Die zou immers pas tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn rechterarm verliezen.

148 Een Missa cuiusvis toni kan in elke sleutel gelezen worden - voor componisten gold het schrijven ervan als een proeve van meesterschap. Pijper moet het begrip kennen uit muziektheoretische werken, want zelfs de bekendste Missa cuiusvis toni, namelijk die van Ockeghem, was in die tijd nog niet uitgegeven.

[p. 437]

Ja, een Duits conservatorist van omstreeks 1880 zou om dit (toen al) historisch inzicht aanmoediging verdiend hebben. Maar Reger - een meester, een chef d'école? De harmoniek van de oude Wagner was interessanter, de melodiek van Brahms zelfs nobeler. Wagner droomde tenminste van expressiever modaliteiten dan het eeuwige Dur-Moll (Tristan), Brahms vermoedde iets van psychische geladenheid ener melodie. En beiden waren tenminste ernstige kunstenaars, zoekers en dus, soms, vinders. Doch Reger, de epigoon, de grossier, kent ‘alle vormen’ en herhaalt ze gelijk een papegaai. Hij kent alle ontroeringstrucs van buiten en hij herkauwt ze als - nu ja. Het is noodzakelijk om dit eens voor al vast te stellen: Reger heeft waarschijnlijk een paar miljoen noten geschreven. Waartoe? De historie moge het eenmaal uitmaken. Doch thans kan wel reeds vastgesteld worden dat het niet was om de muziek verder te brengen, om de kunst vrij te maken van de banden die de componerende Spiessbürger haar hebben aangelegd. Integendeel. Reger heeft de toonkunst nog wat strakker geregen, nog wat smakelozer uitgedost dan zij al was. Ik zal deze verdienste niet schatten.

Josef Pembaur trachtte ook van deze Reger poëzie, ja zelfs muziek te maken. Maar ik wenste wel dat hij een volgende keer dezelfde liefde eens wijdde bijvoorbeeld aan een tiental etuden van Cramer. Het zou beter besteed zijn.