Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

U.S.O.-Concert - Peltenburg-Andriessen
20 januari 1921 (UD)

U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Ravel: Ma mère l'oye
Duparc: Phidylé en La vie antérieure (soliste: Mia Peltenburg)
Debussy: Prélude à l'après-midi d'un faune
Roger-Ducasse: Le joli jeu de furet
Hendrik Andriessen: L'attente mystique (o.l.v. de componist)
Pierné: Ramuntcho-suite

Tot dusverre gaan de geesteshoudingen, de innerlijke evoluties van de componist dezer Mystieke Verwachting¹³⁸ de muziekhoorders, de criticus geen sikkepit aan, meen ik. Het zou anders zijn wanneer Hendrik Andriessen, hetzij met dit, hetzij met ander werk zijn vocatie, zijn vinderschap reeds evident had bewezen. Dan waren de interne kwaliteiten van zijn werk het belangrijkst, in hoogste instantie: het enige wezenlijk importante. Dán interesseerden ons zijn wezen, zijn mens-zijn, zijn geestelijke oriëntatie. Thans stellen wij daar, zo wij mild oordelen, louter vraagtekens. Want zomin als ge met de gymnasiast die juist paideuo leerde vervoegen, gaat divageren over de sublimiteit van Homeros' Ilias, zomin is daar nog sprake van geestelijke waardeschattingen in een werk dat ternauwernood een stamelen van luttele gearticuleerde klanken is. Hendrik Andriessen mist nog elk spoor van compositorische vaardigheid (dit hier niet malicieus ‘in futuristische zin’¹³⁹ gemeend) en men kan slechts hopen dat hij zijn werk L'attente mystique binnen niet al te lange tijd tot de noodzakelijke ‘vingeroefeningen der hersenen’, waar Schönberg van spreekt, zal gaan rekenen.¹⁴⁰

De techniek van het stuk is ongelooflijk onbekwaam en onbeholpen; de orkestratie zou voor veertig jaren al een volstrekt anachronisme geweest zijn; de zangstem is jammerlijk onbelangrijk gehanteerd; alle - zeer vele! - opmaten zijn ondoordacht, klakkeloos neergeschreven; alle, magere, invloeden (Mahler, Um Mitternacht) zijn slecht opgenomen en verwerkt. Het stuk klinkt niet, is saai, is dof en langdradig, het verveelt.

138 Pijper vernederlandst hier de titel van Andriessens L'attente mystique.

139 Zie voor Pijpers gebruik van het woord futurisme voetnoot 11 bij de recensie van 5 november 1919.

140 In 1912 verscheen in München het boek Arnold Schönberg, met bijdragen van Alban Berg en vele anderen. Wassily Kandinsky begint het essay ‘Die Bilder’ als volgt: ‘Die Bilder Schönbergs zerfallen in zwei Arten: die einen sind direkt nach der Natur gemalte Menschen, Landschaften; die anderen - intuitiv empfundene Köpfe, die er “Visionen” nennt. Die ersten bezeichnet Schönberg selbst als ihm notwendige Fingerübungen, legt keinen besonderen Wert auf sie und stellt sie nicht gern aus.’

[p. 434]

Nu verwacht natuurlijk niemand van Hendrik Andriessen dat hij op de zeer uitvoerige en larmoyante verzen van Louis Le Cardonnel een hartvermurwende, een volstrekt eigene en emotionerende muziek zal schrijven; dit ware onbillijk. Men behoeft zelfs niet te verlangen van een in 1896 geboren componist¹⁴¹ dat hij op de hoogte is van alle huidige stromingen in onze kunst, noch wensen wij van hem de bewijzen dat de renovaties der meesters van onze tijd (Debussy, Schönberg, Stravinsky, Malipiero) hem beroerd hebben. Niets van dit alles. Maar wij moeten eisen dat hij ten minste toont zó ver te zijn als de vorige generatie in háár jeugd was. Wanneer Zweers in de tachtiger jaren Wagneriaans componeerde, dan was dat een fameuze prestatie vergeleken bij Hendrik Andriessen, die rond 1920 nog niet aan Wagners vaardigheid toe schijnt te zijn. En wat nu ten slotte het mysticisme dezer twaalf minuten mezzopiano en mezzoforte betreft: ‘Rien n'est plus drôle que le préjugé du sublime. Pour la plupart des artistes, une oeuvre ne saurait être belle sans une intrigue de mysticisme, d'amour ou d'ennui’ (Cocteau).¹⁴² Aan de laatste ‘eis’ heeft de componist - onwillens, stel ik me voor - voldaan.¹⁴³

Zo positief als wij helaas Andriessens zangcyclus verwerpen moeten - componeerde men maar wat meer dat het aanhoren en kritiseren waard was - zo overtuigend bleek de geroepenheid van zijn soliste, Mia Peltenburg. Zij streed voor het werk, zij gaf zich geheel en al, zij wist de ontroerendste accenten te vinden voor de meest alledaagse frasen (in II: ‘de côté me regardent’). En dat zij het werk niet redden kon, was geenszins haar schuld. Want voor een compositie, ‘mystiek’ of niet, gelden nu eenmaal andere wetten dan voor de ontroeringsmacht ener gezongen lijn. Haar reproductie van Duparcs liederen kwam niet zo ver boven het gemiddelde uit. Phidylé was positief te weinig metrisch gedifferentieerd en in La vie antérieure werd haar stem te herhaaldelijk gedekt door het orkest. Doch dit schijnt mij een kwestie van routine. Ik hoop spoedig in de gelegenheid te zijn de zangeres Mia Peltenburg als liederzangeres te kritiseren; ik weet niet veel jonge Hollandse zangeressen, gedisponeerd als zij.

De orkestwerken van de avond waren: een noviteit, Roger-Ducasses scherzo Le joli jeu de furet, een tot orkestscherzo omgewerkt koortje met orkestbegeleiding (het koortje is van 1909, de orkestbewerking van 1912). Het scherzo klinkt, als alle nieuw-Franse werk, voortreffelijk en dit is werkelijk de enige verdienste. Zonder Paul Dukas' L'apprenti sorcier zou het misschien nooit geschreven zijn (Paul Dukas' scherzo is twaalf jaren ouder en twaalf malen interessanter). De Franse pers was na de eerste uitvoeringen van Le joli jeu de furet in alle toonaarden enthousiast en ik geloof ook dat men niet slechts van neigingen, doch vooral van geboorte een Fransman moet zijn, om het stukje zó te appreciëren. Onze waardering bijvoorbeeld van Bizets Jeux d'enfants, de grootmama van dit speelstukje, is een andere dan die van onze Parijse geestverwanten. Zoals Brandts Buys eens schreef: ‘we zijn en blijven: Germanen...’ De uitvoering was eerste-uitvoering en dit feit ontslaat mij van de verplichting om gedetailleerd op de reproductie in te gaan.

141 Hendrik Andriessen werd in 1892 geboren.

142 Le coq et l'arlequin, 41.

143 Ondanks Pijpers scherpe afwijzing van dit werk had Andriessen groot respect voor hem; zie De Jager e.a. (1992), 66-67.

[p. 435]

Behalve Piernés Ramuntcho-suite was daar nog de Prélude à l'après-midi d'un faune, dat Debussy in een niet juist omschreven mouvement wilde laten spelen, naar zijn eigen verklaring: ‘Le mouvement? Ce vieux faune, c'est un gaillard qui se met à rêver sur son derrière sous un arbre. Évidemment il n'y a pas de mouvement!’ Maar of men daarom, gelijk de heer Van Gilse van het ‘assez lent’ een allegretto con moto mag maken, waag ik voorlopig te betwijfelen.

Het concert begon met Ma mère l'oye van Ravel. Van klank was dit beter dan ik het nog van ons orkest hoorde, de heren beginnen op het timbre ingesteld te raken. Over de tempo's worden de heer Van Gilse en ik het niet meer eens, maar het eerste stukje, en het tweede, en het vierde waren wel zeer onrustig.