Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

U.S.O.-concert - Beethoven-avond
30 december 1920 (UD)

Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Beethoven: Ouverture Fidelio; Vioolconcert (solist: Hendrik Rijnbergen); Vijfde symfonie

Berlage-en-Hutschenruyters schone gedachte ‘het Beethovenhuis’¹²¹ gaat mij de laatste dagen niet uit de zin. Idealisme is dubbel aantrekkelijk, dubbel beminnelijk in deze dagen van klein benepen Realpolitik. En zo onverzilverbare idealen als de hunne lijken onder de huidige constellatie minder kansen van verwezenlijking te hebben dan ooit.

121 Zie voetnoot 109 bij de Muziekkroniek van 24 december 1920.

[p. 427]

Het was vooral hun overdekte orkestruimte, waaraan ik gisteravond denken moest... ‘De instrumentalisten zijn aan het oog van de hoorder onttrokken, terwijl het door de vensters van de halfkoepelvormige ruimte zichtbare landschap een achtergrond vormt welke gedurende de uitvoering op ideale wijze in de behoefte aan rust voor het oog voorziet.’ Ik voel er veel voor: geen tableaux vivants van gerokte en witgedaste heren, doch een rustig en wijd vergezicht. Een waarachtig Germaans Wagner-landschap zonder coulissen, hersen¹²² en blikbeslagen helden. Niets te zien zou voor velen een obsessie worden. Frederik van Eeden schrijft ergens dat het muziek horen zonder dat zijn ogen een object van waarneming (liefst meerdere) hebben, hem half krankzinnig maakte.¹²³ Het is juist: de meesten onzer zijn niet zo uitsluitend auditief aangelegd, dat zij hun ogen vergeten onder de muziek; zij verdragen de muziek niet.

Ik volgde gisteravond Beethovens Vijfde symfonie, gezeten in het achterzaaltje. Ik heb thans de combinatie U.S.O. - Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen op alle manieren geprobeerd. De lezer vraagt mijn conclusie? Hier volge ze: het orkest klinkt in de bijzaaltjes zonder uitzondering fortuinlijker dan beneden, in de ‘grote’ zaal, dan op het balkon.¹²⁴ Mits er in de belendende zalen geen vergaderingen gehouden worden - zelfs de pacifiekste of de geheimste vergadering stoort! Mits de trams niet bellen, mits de rails goed gesmeerd zijn, mits het niet vriest. In ‘de zaal’ - ik heb het reeds veel vroeger gezegd, naar aanleiding van meerdere Stadsconcerten¹²⁵ - springt elk fortissimo stuk, kwetst een pianissimo der trompet onze oren. Te verkiezen zouden dus zijn, wanneer ge komt om de muziek en niet om redenen die te vaak genoemd zijn om ze thans nog weer aan te duiden, die bovenzijzaaltjes. Maar hiermee kom ik tot het bezwaar: men ziet niets: de klanken komen van een onzichtbare plaats. En nu ben ik weer op mijn punt van uitgang: Hutschenruyter en Berlage willen onze ogen een landschap geven, een ‘natuurdecor dat geen bepaalde indrukken geeft, doch slechts stemming wekt’. Prachtig. Maar welke stemming wekt een verzameling mensen waarachter, waartussen ge zit, allen zwijgend, allen gewend in één richting, allen kijkend naar de vloer. Een obsessie, zegt Frederik van Eeden. Waarlijk, ik ben niet sentimenteel, maar een groep luisterenden, opgesloten onder het lijkige licht van de lampen, bij een knisterende kachel, waarvan niemand notitie neemt en waarop de grilligste lichtreflexen vallen, een groep luisterenden naast een huiskamerlijke spiegel

122 Van het Franse herse: lichtbak in het theater.

123 ‘Van de eerste tijden af dat ik muziek leerde verstaan, heb ik bij die muziek zien dansen. Als ik muziek hoorde, dan kwamen er ook wezens voor mijn fantasie. [...] Dat zien van iets schoons bij muziek was voor mij onmisbaar. Zonder dat was het volle geluk der muziek er niet.’ Frederik van Eeden, Oog en oor. In: Van Eeden (1908), 103 e.v.

124 Deze passus stelt ons voor vragen die nooit beantwoord zullen worden. Zat Pijper werkelijk in een van de bovenzaaltjes om zijn onderzoek naar de akoestiek van het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen te voltooien (zie ook de recensie van 8 oktober 1920) of stelde hij zich onzichtbaar op, omdat hij wist dat Van Gilse in een toespraak zijn verwijdering uit de zaal zou eisen op grond van de recensie van 27 december 1920? Of had ook Van Gilse al besloten af te zien van de toespraak, omdat hij zonder ruggespraak met zijn bestuur geen actie durfde te ondernemen, zoals hij in zijn memoires suggereert? Van Gilse (2003), 291 e.v. Ik houd het erop dat ze beiden op dat moment de confrontatie uit de weg gingen (zie Een ander licht, lxvi).

125 De Stadsconcerten werden vroeger, vóór het conflict met Tivoli, ook al in het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen gegeven.

[p. 428]

die alles verneveld weergeeft, tussen de dom-rode portières... het was erg Gorki of Korolenko. In ieder geval werd de impressie naast die van Beethovens Vijfde heel vals.

Ikzelf behoor tot de lieden die - aanwensel misschien - graag horen en zien musiceren. De luisteraarsimpressie die ik in het achterzaaltje opdeed, paarde zich zeer slecht aan mijn mening over Beethovens Vijfde en aan mijn opinies over de reproductie. Resumerende: het onzichtbare symfonieorkest kan reden van bestaan hebben - mits men ‘stemming verwekkende achtergronden’ voor onze ogen geeft. Het horen van muziek in vergaderzalen met rode gordijnen, kokosmatten, kachels, spiegels en vitrages is een onding. (Couperus of Van Deyssel zouden u misschien een opstel schrijven over de ruggen en halzen van de opgesloten muziekhorenden, maar daar waag ik me niet aan...)

Het concert van gisteravond geeft niet de minste aanleiding tot muziekkritiek. Noch het programma (Fidelio, Vijfde, Vioolconcert), noch de uitvoering. Het werd een groot succes voor Hendrik Rijnbergen, die rustiger speelde dan zondag en waarlijk minder slordig geaccompagneerd werd.