Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

B.B.B.-cyclus - Derde concert
27 december 1920 (UD)

Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Beethoven: Ouverture Fidelio; Vioolconcert (solist: Hendrik Rijnbergen);
drie delen uit Die Geschöpfe des Prometheus; Ouverture en Turkse mars uit Die Ruinen von Athen; Ouverture Egmont

De concerten voor een solo-instrument met orkestbegeleiding blijken, gezien in het licht van een nog niet zeer langjarige historie der West- en Middel-Europese ‘kunst’-muziek, mijlpalen in de ontwikkelingsgang dier instrumenten. De techniek van een hoorn, van de piano, de viool, de fagot, de fluit werd door de concerten, stukken die altijd weer nieuwe, nog niet gekende eisen aan de instrumentalisten stelden, met, alweer betrekkelijk, reuzenschreden vooruitgebracht. Was die techniek eenmaal het bezit geworden van een groep musici, dan werd ze al spoedig geannexeerd voor het orkestgebruik. Wagner schrijft vioolpartijen die even zwaar zijn als een solostem van honderd jaren vroeger; Strauss' blazersstemmen (zie zijn Orchester-Studien)¹¹⁶ overtreffen de moeilijkheid der geblazen concertstukken, waarmee onze overgrootvaders zich vermaakten, vele malen. Het orkest, ten slotte, veroverde alle nieuwe effecten, stelde alle ‘hoogste’ technische eisen. Zodat wij heden ten dage voor de moderne werken orkesten moeten verlangen die uit louter solisten bestaan. Ik denk: het zal niet altijd zó door kunnen gaan. Het orkest wordt een te grote en te precieuze organisatie, het orkest wordt ook, noodzakelijkerwijze, een te dure factor in onze samenleving. Men zal teruggaan tot een meer uitgebreide kamermuziek, minder traditioneel samengesteld, nog subtieler saamgegroeid dan de ensembles die wij thans kennen. De kamersymfonie, de octetten, nonetten, de stukken voor een willekeurig, doch nauwkeurig bepaald aantal solo-instrumenten zijn het die de moderne componisten het meest aantrekken. Men denke aan Ravel, aan Schönberg, Stravinsky, Milhaud (Le boeuf sur le toit, cinéma-symphonie voor 25 musici), aan de al oudere componisten Juon, Sekles, Wolf-Ferrari en zoveel anderen. Het schijnt mij toe dat Het Orkest lang

116 Dit is een verzameling van lastige passages ten behoeve van orkestmusici.

[p. 425]

over zijn hoogtepunt heen is, sinds men aan (en over!) de grenzen der technische en financiële bereikbaarheid - en wat erger is: over de grenzen der schoonheid - heen is gegaan. Alpensymphonie, Achtste van Mahler, enzovoort zullen mettertijd curiosa blijken in plaats van documents humains. Juist zo is het met de zestiende-eeuwse acappellamuziek gegaan: de vijftigstemmige missen en hymnen van een Benevoli, een Agostini¹¹⁷ zijn vrijwel vergeten: de simpeler en expressiever koren van Palestrina of Da Vittoria niet.

Men vergeve mij deze afdwaling naar de ruimere landen der historie; het was meer het instrumentale concert in het algemeen dat tot deze divagatie voerde dan Beethovens Vioolconcert. Ik legde zo-even wat sterk de nadruk op de techniek der concerten, die, automatisch, geannexeerd werd ten behoeve van het orkest. Te annexeren viel er uit Beethovens concerten niet veel. De heer Van Gilse zegt: ‘Het heeft niets meer van het “concert”, het virtuozenstuk met orkestbegeleiding; hier is de sublieme eenvoud tot diepst mysterie geworden.’ Ik ben altijd een beetje afkerig van die diepe, diepere en diepste mysteriën - het klinkt zo erg naar mystificatie. Maar wanneer de heer Van Gilse bedoelt dat het werk geen holle, retorische virtuozenbombast is geworden, niettegenstaande de naam Concert (hoe zou het ook bij Beethoven!), doch is gebleven een loutere muziek en dus: een wonder, dan zijn wij het over de gedachte althans eens.

Het concert is dus in waarheid geenszins bombastisch, noch retorisch-ijdel. Maar men speelt het te vaak alsof het dit wél was; het is er trouwens moeilijk genoeg voor. De internationale virtuozen hebben ons het Beethoven-genieten gestolen door dit Vioolconcert - een der tederste en blankste dromen van de vaak ook apollinische Lichtdrager - op de gepatenteerde internationale manier te schminken en te rijgen. Door het te spelen in één streek met het aardige bibelotje dat Mendelssohn voor viool en orkest knutselde; met de boze nachtmerrie die Brahms - die al zijn solo-instrumenten: zijn piano, zijn cello, zelfs de zoete en zingende viool molesteerde - met de kwade koortsdroom die het Vioolconcert van Brahms is. Men hoort welhaast nooit een zuivere, reine reproductie van Beethovens goddelijk werk. Het is professoraal, of het is pathetisch, sentimenteel of bruut (dat heet dan stijlvol en echt).

Met Beethoven heeft het, in de regel, weinig te maken en met de schoonheid nog minder.

Zoals Hendrik Rijnbergen gisteravond het concert speelde, leek het een openbaring. En het was dat ook: want Beethoven, de waarachtige mens, horen wij te zelden - dankzij de ‘Nachschaffungen’ en het enthousiasme. Ik ken geen enkel virtuoos van Rijnbergens kwaliteiten die zijn grootste eigenschappen: respect en inzicht, in dezelfde mate bezit. Rijnbergen is te wijs om ijdel te zijn op zijn singuliere violistische gaven: hij speelt Beethoven zonder de minste speculatieve metafysica, zonder tranen en zonder juichkreten (die altijd van de opera, nooit van de waarachtige muziek zijn).

117 Orazio Benevoli (1605-1672) was de componist van o.a. de 53-stemmige feestmis voor de inwijding van de kathedraal in Salzburg in 1628. Ook Paolo Agostini (ca. 1583-1629) maakte bij zijn tijdgenoten diepe indruk met complexe canons en polyfone koorwerken.

[p. 426]

Hij speelt Beethoven als een mooi stuk muziek - ziedaar het hele geheim. Daarom kan Rijnbergen ook Bach spelen, ook Tartini en ook Debussy of Milhaud, zogoed als Brahms of Mozart. Waarlijk, wij mogen in hem een onzer allervoornaamste kunstenaars bewonderen. Die bewondering zal dan ook, wanneer men hem hier eenmaal verloren heeft, wel algemeen gedeeld worden.¹¹⁸

Toch speelde Rijnbergen niet volkomen vrij en ongehinderd. Het was als voorvoelde hij in het eerste deel, in het sublieme Larghetto al de dwaze en onnodige catastrofetjes die in het laatste deel zouden plaatsvinden. Het was als voelde hij, concertmeester, de verantwoordelijkheid voor die trage en nooit passende attaques. En dat beïnvloedde, natuurlijk, zijn rust, zijn concentratie in ongunstige zin. Maar waarlijk, ik wilde dat de heer Van Gilse eindelijk eens tot het inzicht kwam dat het accompagneren talenten, laat ik zeggen: eigenschappen, vraagt waarvan hij zelfs de rudimenten niet bezit. Het verandert niets aan zijn persoonlijkheid, dat gemis, doch het maakt hem voor orkestdirigent ongeschikt.¹¹⁹ En een dirigent, leider van een veelhoofdig en veelzinnig gezelschap, behoorde zich onophoudelijk Schopenhauers woorden te herinneren: ‘So wie die Fehler der Fürsten von ganzen Völkern gebüsst werden, verbreiten die Irrthümer führender Geister ihren nachteiligen Einfluss auf Jahrhunderte, ja, arten zuletzt in Monstrositäten aus.’¹²⁰

Deze Beethoven-herdenking bestond, behalve dan de reproductie van het Vioolconcert, uit een programma dat de Fidelio, de Egmont, de drie stukken uit de Prometheus en twee stukken uit Die Ruinen von Athen bevatte. Een niet zeer typische Beethoven, gelijk men ziet.

118 Hendrik Rijnbergen was vanaf het seizoen 1920-1921 concertmeester van het U.S.O.

119 Naar aanleiding van dit judicium dreigde een woedende Van Gilse niet langer te dirigeren zolang Pijper in de zaal zat. Zie Een ander licht, lxiii.

120 Pijper citeert Schopenhauer vrij en ingekort: ‘Wer aber gar sich die Mühe gibt, die Masse philosophischer Schriften, welche seit Kant erschienen sind, in dieser Hinsicht zu durchgehen, der wird erkennen, dass so, wie die Fehler der Fürsten von ganzen Völkern gebüsst werden, die Irrtümer grosser Geister ihren nachteiligen Einfluss auf ganze Generationen, sogar, auf Jahrhunderte verbreiten, ja, wachsend und sich fortpflanzend, zuletzt in Monstrositäten ausarten: welches alles daher abzuleiten ist, daß, wie Berkeley sagt: “Few men think; yet all will have opinions”.’ Schopenhauer (1986), 77.