Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

U.S.O.-concert
2 december 1920 (UD)

Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Bach: Derde Brandenburgs concert, BWV 1048
Bach: Jauchzet Gott in allen Landen, BWV 51 (soliste: Aaltje Noordewier-Reddingius)
Mahler: twee Rückert-lieder (soliste: Aaltje Noordewier-Reddingius)
Strauss: Tod und Verklärung

In het jaar zeventienhonderdzes werd de organist J.S. Bach opgeroepen ter vierschaar voor zijn kerkbestuur. De notulen dezer vergadering zijn bewaard gebleven en aldus weten wij dat men Bach verweten had ‘dasz er bisher in dem Choral viele wunderliche variationes gemacht, viele frembde Thöne mit eingemischet, dasz die Gemeinde darüber confundiret worden. Er habe ins Künftige, wenn er ja einen tonum peregrinum mit anbrengen wolle, selbigen auch auszuhalten und nicht zu geschwinde auf etwas Anderes zu fallen, oder, wie er bisher in Gebrauch gehabt, gar einen tonum contrarium zu spielen.’⁹⁵

Het lijkt mij voor de levende bewonderaars van de meester niet oninteressant om zich eens te herinneren hoe Bach door zijn tijdgenoten ‘geschat’ werd. Hoe een neuswijs kerkbestuur zijn organist de muziekles las. Maar het was toch eigenlijk niet onbegrijpelijk. Onder de uitvoering van de 51ste kerkcantate, gisteravond, bleef het mij aldoor bewust hoe weinig specifiek kerkelijk Bachs schrijfwijze is. Nu is de cantate Jauchzet Gott wel ongeveer vijfentwintig jaren na die Arnstadtse komedie geschreven, doch Bachs schrijftrant heeft zich in de loop van zijn leven slechts luttel gewijzigd. De thematiek van deze cantate is soms volstrekt Latijns. Bach bewonderde de techniek der Franse clavecinistes dan ook voluit en zonder voorbehoud.

Bach heeft zijn leven lang met de onbegrijpelijkheid zijner medemensen te kampen gehad. Toen hij in het jaar 1723 tot cantor aan de Leipziger Thomasschule benoemd zou worden, formuleerde zijn nieuwe bestuur hun keuze met de sierlijke betuiging: ‘Da wir die Besten nicht bekommen können, müssen wir uns mit einem Mittleren begnügen.’⁹⁶

Een middelmatige, ja, ja. De vraag is maar wie het zegt. Bach is lang uitgegroeid boven de pietluttige waardeschattingen van kunstbeschermende besturen. Maar het is opmerkelijk dat diezelfde besturen zich altijd hebben vergist in hun appreciaties. De

95 Arnstadt, 21 februari 1706. Bach-Dokumente, deel II, 19.

96 Uit de raadsstukken van 9 april 1723. Bach-Dokumente, deel II, 19.

[p. 415]

voorbeelden liggen voor het grijpen: Franck, die zijn hele leven met lesgeven mocht verprutsen; Bruckner, die, wanneer hij ten slotte maar niet doodgegaan was, misschien nog harmonielessen aan zijn conservatorium gaf - enzovoort. De meesters die ten slotte een menswaardig bestaan konden voeren, Haydn, Beethoven, Wagner, dankten dat aan een enkeling, aan een Lobkowitz of een Ludwig van Beieren.

Over de gisteravond uitgevoerde stukken van Meester Bach zal ik thans niet verder schrijven. Onze tijd schijnt mij, eindelijk, rijp geworden tot de grootse fantasmagorieën van deze grootste. Wij voelen, eindelijk, de noodzakelijkheid van zijn tonum contrarium... Het heeft lang genoeg geduurd, overigens.

Men weet ook hoe mevrouw Noordewier Bach zingt. Als een geïnspireerde, als een profetes. Zij is, in deze genres, volstrekt onnavolgbaar en het metaal harer stem blijkt, telken jare opnieuw, een onvermoed wonder.

Deze zelfde verrukking ook na Mahlers Um Mitternacht en Ich bin der Welt abhanden gekommen. En ik herinner mij het Mahler-feest van deze zomer in Amsterdam. Daar speelden en zongen de grootsten (met de grootste hoofdletters). Doch: als Noordewier gezongen had, waren wij rijker geworden, wanneer Onegin, Durigo, Urlus, Cahier gezongen hadden - wel, dan hadden wij schone zang gehoord.

In verband met Bachs cantate past het de trompettist Bakker te gedenken. Zijn obligate partij ging niet helemaal zonder een paar ongelukjes, doch er was muzikaliteit en een heldere, bescheiden trompettoon.

Het accompagnement, én van Bach, én van Mahler, was zeer onvoldoende. Daar was geen maat die geheel en al met mevrouw Noordewiers intenties correspondeerde. Overal bleef men achter, altijd komt Van Gilses slag na haar tel. En, natuurlijk, het orkest komt dan nóg een paar decimalen later. Het geeft een buitengemeen onaangenaam, machteloos en krampachtig gevoel om die zichzelf steeds gelijk blijvende tegenheden na de meest verschillende solistische prestaties te moeten opmerken.

De reproductie van Bachs Brandenburgs concert voor strijkorkest leed ook onder oneensgezindheid. Het magistrale, veelstemmige contrapunt geeft natuurlijk elke partij een kansje om te gaan jagen (die vele gestoten noten!), maar het is juist de taak van de dirigent om die kansen tot een minimum te beperken. We waren gisteravond dichter bij het maximum; één atoom meer onaccuraatheid en wij waren in de chaos verzonken.

Het programma eindigde met Strauss' Tod und Verklärung. Na ‘ich leb’ allein in meinem Himmel, in meinem Lieben, in meinem Lied’⁹⁷ die burgerlijke jong-Duitse exaltatie - ik begrijp niet hoe men daartoe kan komen. Smakeloos.

97 Slotregel van Ich bin der Welt abhanden gekommen.