Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 353]

Orgelconcert
23 juni 1920 (UD)

Domkerk
H.F. Bos (orgel) en Martine Dhont (zang)
Bach: Fantasie en fuga in g, BWV 542
Franck: Pièce héroïque
Rheinberger: Sonate nr. 13
Brahms: Ernste Gesänge nr. 2
Mahler: Um Mitternacht
Anoniem: Wiegenlied der Hirten

De heer Bos³²⁶ speelde zijn Franck gisteravond het best. Beter dan zijn Bach, beter ook dan de Sonate van Rheinberger. Deze Sonate, de dertiende van twintig, is noch interessanter, noch beduidender dan de overige. Ik weet het wel: de organisten waarderen Rheinberger, zij hebben een grote, vakmatige belangstelling in zijn fuga's (die bijna even gaaf als die van Bach zijn, ja); zij gouteren deze lyriek, deze romantiek van verminderde septiemakkoorden en modulerende sequenzen. Maar, eilaas, het mangelt mij volop aan deze interessen. De persoonlijkheid van deze musicus voel ik als buitengewoon alledaags en zelfgenoegzaam. Het is ook onder geen enkele omstandigheid zo gemakkelijk om een volslagen gebrek aan eigen compositorisch inzicht, aan fantasie, aan ideeën te verbergen, als wanneer men voor het orgel componeert. Want geen instrument legt zijn componisten dwingender beperkingen op - geen muziekgenre is steviger geketend aan gemetselde tradities dan de orgelmuziek - geen kaste der musici laat, geleid door temperament, opvoeding en praktijk, de catechismus (‘der reine Satz’) zó gelden als de organisten.

Alle muziek welke ná Bach voor het orgel geschreven werd, staat als psychische uiting, als kunstwerk en als bouwwerk verre beneden Bachs minst geïnspireerde fuga. En het is dus rationeel dat de executanten die dagelijks met het orgel en met de orgelmuziek omgaan, redeneren zullen: ‘Zo goed voor het orgel schrijven als Bach kan niemand meer.’ Waaruit resulteert: ‘Niemand heeft ooit zó gecomponeerd als Bach.’ En hieruit weer: ‘Alles wat niet van Bach is, is tweede klas.’ Zodat een waarlijk goed organist, één die zijn instrument en zijn profeet liefheeft, als musicus aan de uiterste rechterzijde moet staan en slechts beperkte belangstelling kan vertonen voor de meesters van onze tijd.

Met het bovenstaande trachtte ik zeer in het kort aan te duiden hoe diep en hoe periculeus de kloof moet zijn die daar ‘gaapt’ tussen de belangstelling der organisten - in de regel de theoretisch verst ontwikkelden onder ons - en de ambities der moderne componisten. Ik meen ‘modern’ genoeg te zijn om alle oude schoonheden te kunnen genieten - mits het niet alleen oudheden, doch ook schoonheden zijn; Bachs en Mendelssohns tijdgenoten maakten waarlijk met hun allen evenveel en even jammerlijke croûten als de epigonen van Wagner of de nalopers van Debussy! Een fuga

326 Zie voetnoot 12 bij de recensie van 23 november 1917.

[p. 354]

van Bach zal mij altijd hartig op de tong blijven en een fantasie die in suggestieve kracht heel veel andere stukken overtreft. Doch nooit slechts omdat het een fabuleus knap in elkaar gepuzzeld stuk werk is. De fuga waarmee Rheinberger zijn sonates pleegt te bekronen is even hecht doortimmerd, even minutieus uitgebalanceerd. Maar wat is dit thema hier dom.

Bos' accompagnement van de liederen heeft mij in het geheel geen vreugde verschaft. Het moet wel de praktijk van het begeleiden der gemeente zijn die de organisten tot zo onvolgzame begeleiders maakt. De organist van de zondagochtend en -avond is vooraanloper, wegwijzer, gids langs de ongewende intervallen der koraalmelodie. De organist die een solist te accompagneren krijgt, lijdt onder dit ambt. Ik wil thans de oude Leopold Mozart niet citeren, de passus waar hij wenken aan de ‘geschickten Accompagnateur’ geeft - ik heb dat van de winter al te herhaaldelijk moeten doen.³²⁷ Maar vooruitraken is onder alle omstandigheden ontoelaatbaar. En een logisch en bevredigend ritenuto zoals Martine Dhont op het einde van Brahms' Ernstig gezang maakte (‘unter der Sonne geschieht’), zou geen enkele routinier-begeleider door de vingers zijn geslipt. Mahlers Um Mitternacht begon te vlug en de heer Bos vergiste zich door in de eerste frase een viervoetsregister te nemen, zodat het perspectief van het hele lied werd veranderd.

De auteur van het Wiegenlied der Hirten, dat mejuffrouw Dhont nog zong - en misschien het gaafst zong van alles - schijnt niet bekend te zijn.³²⁸ Ik houd het er echter op dat één of ander musicus der Duits-romantische periode niet slechts debet is aan de slechte begeleiding, vol nevendominanten, doch ook aan een paar verslappende doorgangsnoten in de melodie, die het fraai gewelfde wijsje onnodig kronkelig maken. Ik weet bij ondervinding hoe de tand der eeuwen (dat wil zeggen de pen der restaurateurs) aan oude melodieën te prutsen pleegt. Melodieën, uit oude handschriften ontcijferd, blijken soms enkele honderden jaren later bijna onkenbaar verminkt als ‘nieuwe’ wijzen opgedoken te zijn. Dit wijsje houd ik voor oorspronkelijk ouder dan 1791. Maar, hoe oud dan ook, het is fraai en expressief.

327 In zijn kritieken op Van Gilse als begeleider van solisten.

328 Mogelijk is dit lied van de hand van Heinrich Reimann (1850-1906) die een populair Wiegenlied schreef met de openingregel ‘Schlaf wohl, du Himmelsknabe du’.