Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Cyclusconcert
27 april 1920 (UD)

Tivoli
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Gluck: Ouverture Iphigénie en Aulide
Bach: Suite in b, BWV 1067
Händel: aria uit Josua (soliste: Jeanne Ruijgrok)
Bach: aria uit de Pfingstkantate, BWV 68 (soliste: Jeanne Ruijgrok)
Brahms: Variaties over een thema van Haydn
Weber: aria uit Der Freischütz (soliste: Jeanne Ruijgrok)
Weber: Ouverture Der Freischütz

Jeanne Ruijgrok had het zich technisch niet gemakkelijk gemaakt. Zij zong een drietal aria's, van Bach, van Händel en van Weber, wier beheersing een fameuze zangvaardigheid veronderstelt. En ik kan tot mijn genoegen vaststellen dat Jeanne Ruijgrok in de vervulling van haar taak vrijwel overal is geslaagd. Nog niet alle oude tekortkomingen zijn overwonnen; vaak lijkt nog het volume der stem wat groot, wat volumineus voor de expressie - ik geloof dat wij Jeanne Ruijgrok het pianissimo zingen, het mezza-voce nog steeds moeten voorhouden als een - bereikbaar! - ideaal. Want de eerste regels van Webers recitatief: ‘Wie nahte mir der Schlummer bevor ich ihn gesehn?’ waren én wat expressie én wat het timbre betreft het beste van de avond. Ook bedenke Jeanne Ruijgrok dat haar lage register niet het betrouwbaarste is. Beneden bes van het klein octaaf intoneerde zij een paar malen gevaarlijk! Doch waren er zenuwen, was er een verkoudheid in het spel? Het instrument van een zanger is pretentieuzer dan de mimosa pudica...²⁸¹

281 Kruidje-roer-me-niet.

[p. 337]

Jeanne Ruijgrok beheerst haar crescendi volmaakt. Ik reken erop dat zij het diminuendo een volgende keer even grondig bestudeerd heeft. Als laatste opmerking kruipt een bedenking tegen haar consonanten uit mijn inktpot: ‘o wie hell die goldnen Sterne’. Om met een loftuiting te eindigen: de welving van het tweede frasetje uit Bachs Pfingstkantate ‘Frohlocke, sing, scherze’ was waarlijk zeer goed.²⁸²

De rest van de avond zou ik kunnen behandelen in de nieuwe rubriek De Utrechtse Muziekmisère (gaven de muzen en de verantwoordelijke persoonlijkheden dat deze rubriek, welker noodzakelijkheid een schande beduidt voor Utrecht als kunststad, spoedig gesloten kon worden!). Want waarlijk - het is misère, niet slechts in de muziekpolitiek, doch ook, wat erger is, in de muziekbeoefening. Ik heb nooit wanklankiger reproductie van Bachs suite gehoord dan gisteravond. Het Fugato rammelde, het Rondo was onrustig, de Sarabande was onrustiger en de Bourrée rammelde. De Polonaise was onrustig, het Menuetto rammelde, de Badinerie viel van alle trappen. Jan van Gilse dirigeert een Badinerie voor strijkorkest met een paar fluiten ook met het Meistersinger-gebaar; hij animeert met de gebalde vuist denkbeeldige bazuinen en biologeert ganse heirlegers van even denkbeeldige Es-klarinetten, militaire trommen en schellenbomen. Ik meende altijd dat zo'n suite van Bach meer had van de kamermuziek dan van een Wagner-opera... En dan toont men zich verwonderd dat het publiek niet in extase geraakt over zulk een overstromende vitaliteit. Ja, het is zeer juist om dit te definiëren als een ‘krachtiger streven naar een ideale kunstreproductie’ (Utrechtsch Dagblad van 25 laatstleden).²⁸³ Het zit hem juist in die ‘kracht’ en in dat ‘streven’. Men sla in zijn bijbel de hoofdstukken eens na die verhalen hoe de profeet Elia God zag. Niet in een donderbui, niet in een stormwind, doch in het waaien van een zachte koelte.²⁸⁴ En wat zullen wij met de roerigheden van de dirigent van het Utrechtse orkest beginnen, wanneer het enige resultaat daarvan is een verflarden van lichte, schone muziek?

Variaties van Brahms over een tema zonder h van Haydn (ik ben nog steeds van mening dat men de thèta niet behoort te vervangen door de tau, tenminste niet zolang men van Choral St. Anthoni in plaats van Koraal spreekt.²⁸⁵ Doch sommige musici

282 Het betreft de aria Mein gläubiges Herze.

283 Op 25 april 1920 stond een aantal ingezonden brieven van lezers in het UD onder het kopje ‘De Utrechtse muziekmisère’. Een ervan was geschreven door L.A. Jansen: ‘Mijnheer de hoofdredacteur! In uw avondblad van woensdag schrijft de heer S.J. Teoel als ware het een onbetwistbare waarheid: “de orkestleden speelden beter onder Hutschenruyter”. Ik ben zo vrij deze bewering geheel onjuist te noemen en ze te taxeren als een persoonlijke mening van de geachte schrijver. Ik vind dat het orkest onder Van Gilse beter speelt dan onder de vorige dirigent, doordat zich bij Jan van Gilse een krachtiger streven naar een ideale kunstreproductie openbaart dan bij zijn voorganger.’ In zijn memoires uit Van Gilse zijn twijfels over het bestaan van deze heer S.J. Teoel (bij de burgerlijke stand kende men niemand met deze naam); hij suggereert dat Pijper of een andere medewerker van het UD achter deze naam schuilging. Van Gilse (2003), 268 e.v. S.J. Teoel bestond echter wel degelijk, maar zijn naam was verkeerd in de krant terecht gekomen: het was de kunstschilder Simon Tevel, die van 1912 tot 1931 in Zeist leefde, waar hij assistent was van de befaamde illustrator Cornelis Jetses (Ot en Sien). Van 1916 tot 1918 woonde Tevel in bij het gezin Pijper aan de Hogeweg in Zeist. Zie Rhoen (1991), 140).

284 Verwijzing naar 1 Koningen 19:11-13.

285 Brahms' Variaties op een thema van Haydn zijn gebaseerd op een hymne die gezongen wordt op de feestdag van de heilige Antonius van Padua. De melodie, waarbij Brahms in de partituur Chorale St. Antoni noteerde, werd destijds aan Haydn toegeschreven.

[p. 338]

vertonen onnaspeurbare kronkels in hun inzicht). Deze variaties werden plusminus drie minuten ingespeeld. Ik zeg niet dat ze daar onschoner door werden, doch dit tempo staat nergens aangegeven.