Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert
15 april 1920 (UD)

U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Bach: Suite in b, BWV 1067
Haydn: Symfonie nr. 45 in fis (Abschied)
Wagner: fragmenten uit Lohengrin
Wagner: Voorspel en slotscène uit Tristan und Isolde²⁶⁵

Er bestaat een historietje in verband met een van Haydns zelden gespeelde symfonieën, Abschiedssymphonie genaamd. En gisteravond, terwijl het ‘afscheid’ van Johan Rasch in de lucht hing,²⁶⁶ moest ik aldoor aan dat historietje denken. Men

265 Op het programma na de pauze stond Sindings Vioolconcert, op. 45 en Voorspel en slotscène uit Tristan und Isolde. Omdat Rasch ervan afzag de solopartij te spelen moest het programma worden gewijzigd. In plaats van het vioolconcert werden fragmenten uit Wagners Lohengrin gespeeld. Het is onduidelijk of daarna ook nog het Voorspel en de slotscène uit Tristan und Isolde zijn uitgevoerd.

266 Johan Rasch (1882-1941) was na het vertrek van Gerard Veerman in 1916, dus kort voor de komst van Jan van Gilse, concertmeester van het U.S.O. geworden. Van Gilse schrijft in zijn memoires dat hij al bij zijn aantreden grote moeite had met Rasch op deze positie. Hij grijpt in als Hendrik Rijnbergen aangeeft onder bepaalde voorwaarden concertmeester van het U.S.O. te willen worden. Op de bestuursvergadering van 23 januari 1920 wordt op aandrang van Van Gilse besloten Rasch te verzoeken ontslag te nemen. Rasch zou afscheid nemen met een solistisch optreden op 14 april, maar daags daarvoor liet hij in het UD weten voor de eer te bedanken en van het optreden als solist af te zien. De programmawijziging die hiervan het gevolg was, is om welke reden dan ook niet aan het publiek meegedeeld. Koren op de molen van Pijper, die uiteraard wel wist wat er gespeeld ging worden en ook goed op de hoogte moet zijn geweest van de achtergronden van het conflict. Van Dijk (1979), 154 en 160-163 en Van Gilse (2003), 255 e.v.

[p. 328]

verhaalt dan dat Haydns broodheer, de vorst Esterházy, op een kwade dag de inval kreeg om zijn huisorkest te ontbinden en aldus zijn violisten en blazers, mitsgaders zijn kapelmeester Joseph Haydn, op straat te zetten. De componist heeft met zijn dusgenaamde ‘afscheids’symfonie het dreigende bezwaar weten af te wenden: hij schreef een finaletje dat ‘langzamerhand uitstierf’, gelijk een van Haydns biografen dat noemt. Wanneer de hoboïst de laatste maten van zijn partij gespeeld had, moest hij volgens afspraak zijn muziek nemen, zijn kaars uitblazen en stilletjes verdwijnen. En zo handelde ieder der musici, zodat de muziekzaal aan het slot der symfonie kil, verlaten, donker achterbleef. Het moet heel ontroerend geweest zijn en Haydn heeft met die sterke speelscène dan ook bereikt dat de prins Esterházy, tot tranen toe bewogen, van zijn plan afzag en ‘de contracten hernieuwde’, zoals we dat tegenwoordig zouden noemen.²⁶⁷

Wat een tijd was dat! En wat een moraliteit! En dan smaalt men heden op het pruikje, op het kamerdienaarschap, op de mensen die nog geëmotioneerd konden worden. Op de mensen die zich door de Muziek vermochten te laten ontroeren. Ontroering? Grootheid van voelen? Kennen wij dat nog? Doet de muziek ons iets? Nonsens. Wij leveren muziek op contract, men levert ons gedoseerde exaltatie, dewelke men gelieve te slikken voor extase. Men heeft een fris of een verlegen partijtje altijd courante virtuositeit ‘af te geven’. De kunst is vertrust, de muziek is verpolitiekt. Zij die het binnenste der Muziek zoeken ter wille van de Schoonheid alleen, heten dwazen, ijlhoofden. De officiële muziek gaat ten onder aan de Realpolitik. En ik vraag mij af: verdient zij beter? De toekomst moge richten.

Hoe een ‘Abschied’ onder het regime van een vorst Esterházy verliep en welk een verblijdend slot een ernstig lijkend conflict in die dagen kon hebben, beschreef ik hierboven. Hoe een ‘Abschied’, zij het dan nog pas van de Vorgeiger onder het huidige regime, in het jaar 1920 in de goede stad Utrecht, pleegt te verlopen, heeft men gisteravond kunnen bijwonen.

En de coïncidenties waren te zonderling dan dat ik ze niet in dit kroniekje meen te moeten vasthouden.

Dat Johan Rasch gemeend heeft niet meer als solist te moeten optreden, is zijn zaak en dat hij dit voornemen publiceerde is zijn goed recht.²⁶⁸ Doch het schijnt mij geen bewijs van goed beleid dat van een hieruit resulterende programmaverandering eenvoudig geen kennis wordt gegeven. De heer Van Gilse had ten minste kunnen

267 Er zijn ook andere verklaringen voor het ontstaan van deze symfonie. Een ervan is dat de musici, die tijdens de zomer zonder vrouw en kinderen op Schloss Esterházy verbleven, in het najaar van 1772 eindelijk wel eens naar huis wilden. Haydn zou de Abschiedssymphonie geschreven hebben om dit verlangen aan zijn vorst kenbaar te maken.

268 In het UD van 13 april 1920 lezen we: ‘De feiten, ons door de heer Rasch ter kennis gebracht, zijn: 1^o De heer Rasch werd door de heer Van Gilse in overweging gegeven zijn ontslag in te dienen, op grond van gebrek aan waardering bij het Utrechtse publiek, hetgeen volgens de heer Van Gilse o.a. gebleken is uit door hem ontvangen anonieme brieven. 2^o De heer Van Gilse stelde de heer Rasch voor een “fait accompli” door de mededeling dat hij het bestuur van het U.S.O. reeds over de zaak gesproken had en dat, in geval van niet aanvragen, ontslag volgen zou. De heer Rasch acht het overbodig bovengenoemde handelwijze van de heer Van Gilse te kwalificeren en geeft de feiten zonder commentaar ter beoordeling van het concertbezoekend publiek.’

[p. 329]

bekendmaken dat hij Wagners Lohengrin-muziek ging spelen. En Rasch' boodschap kwam vroeg genoeg dat een programmaverandering in de krant had kunnen staan. De muziekkritiek is niet de plaats waarop men het conflict tussen Rasch en Van Gilse kan gaan bespreken. Doch het gevolg van deze interne onaangenaamheid, het concert van gisteravond, was dwaas genoeg. Er hing een krans aan Rasch' lessenaar en terwijl hij bezig was de juiste a rond te delen, kwamen er nog twee. Applaus.

Na de pauze nog iets zotter. Er komt een mandje bloemen voor Rasch, die, gelijk men elkaar vertelt, niet zal spelen. Daverend applaus. Buigingen. Weer applaus. Stilte. Twee, drie minuten.

Van Gilse verschijnt niet. In de zaal begint men zachtjes te stampen en te fluiten. Het rumoer houdt aan en men denkt dat men op een volksvoorstelling in de Plantageschouwburg zit. Eindelijk verschijnt Van Gilse en begint het Lohengrin-voorspel. Nu is men er dan zeker van dat het programma gejokt heeft en dat Rasch niet spelen zal en langzamerhand, wanneer de Heilige Graal op aarde neergedaald is, blijkt de conversatie hierover uitgeput.

Ik vraag mij af: kan men op zulk een concert schoonheidsontroering genieten? Kan de Muziek leven in de atmosfeer van ‘het Schandaaltjen’? Is het de kunst dienen, de schoonheid bevorderen, zulke muziekmakerij? Want de hele avond leed onder deze koortsatmosfeer. De suite van Bach, die in b-klein, werd vlak, onrustig, schommelend opgezegd. De symfonie van Haydn was gejaagd. De snaren van Ferree waren ook al behekst, piepten en floten als een broedsel spreeuwen. Het Lohengrin-voorspel was vals. Vals. Niet onzuiver stemmend (de vioolflageoletten waarmee Wagner begint en eindigt, plegen te laag te zijn en slechts een zeer geraffineerde uitvoering effaceert dat), maar de trompetten en bazuinen stemden niet. De tweede bekkenslag kwam een achtste te vroeg. Enzovoort.

Nee. Met zo onvoldoende uitvoeringen bereidt men het orkest een slechte dienst. Het is in een hoofdartikel in ditzelfde blad eens zo juist gezegd: de belangstelling voor ons eigen Utrechtse orkest moet in de eerste plaats van de zijde van het publiek komen.²⁶⁹ Het voornaamste is niet de kostelijke zeventigduizend gulden subsidie, het voornaamste is de belangstelling van het publiek in de prestaties van het ensemble. Doch voor middelmatige avonden als deze toont het publiek, dat hier ter stede precieuzer is dan waar ook, geen interesse. Het orkest kan veel beter spelen, de programma's moeten belangrijker zijn, de uitvoeringen mogen niet in de lucht zweven. Dit alles zijn vervulbare eisen en ik ben er zeker van dat het Utrechtse publiek, dat precieus is, doch dat toch ook sterk lokaal-patriottisch voelt, naar eersteklas uitvoeringen van het U.S.O. zou stromen. Doch neem dan maatregelen om het noodwendige detoneren van instrumenten, die zó uit de koude gangen in de broeiwarme zaal kwamen, tegen te gaan. En speel niet de ene maal een Andante van Haydn twintig metronoomgraden sneller dan de andere keer (Cyclusavond, onlangs, en dit concert).

269 Dr. P.H. Ritter, hoofdredacteur van het UD, schreef in zijn redactioneel van zondag 14 december (‘De orkestkwestie’): ‘De eigenlijke schuld van alle moeilijkheden ligt ons inziens in de Utrechtse laksheid, het gemis aan begrip onder onze burgerij omtrent de eisen waaraan een stad als Utrecht heeft te voldoen.’ De slotzin luidde: ‘De oplossing van de moeilijkheid ligt in laatste instantie bij ons, het Utrechtse publiek.’