Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Mengelberg-concert
25 maart 1920 (UD)

Tivoli
Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg
Schönberg: Fünf Orchesterstücke nr. 1 en 2 (o.l.v. de componist)
Schönberg: Verklärte Nacht (o.l.v. de componist)
Mahler: Vierde symfonie (soliste: Riek Frank)

Dem Andenken Gustav Mahlers ist dieses Buch geweiht. Die Widmung wollte ihm eine kleine Freude bereiten, als er noch lebte. [...] Ich hätte mich damit begnügt, ihm eine Freude zu bereiten. Aber heute, so er tot ist, wünsche ich dass mein Buch mir Achtung

[p. 321]

einbringe, damit niemand mehr daran vorübergehen könne, wenn ich sage: ‘Das ist ein Ganz-Grosser gewesen.’

Hiermee begint Arnold Schönberg zijn Harmonielehre.²⁴⁸ En Arnold Schönberg moet gisteravond, in de Utrechtse Tivoli-zaal, de emoties hervoeld hebben welke hem deze opdracht dicteerden. Waarlijk, Mahler is groot en Mengelberg is meer dan zijn profeet. De wijze waarop Willem Mengelberg gisteravond de Vierde speelde, overtreft zo volstrekt alles wat met woorden geapprecieerd, bewonderd kan worden, dat elke literaire waardering hopeloos banaal klinkt. Wij kunnen Mengelberg danken dat hij ons verzoek (een verzoek uit veler naam!) om een symfonie van Mahler heeft ingewilligd. Hoe grandioos, geraffineerd en allen overtuigend hij gisteravond de Vierde dirigeerde, behoef ik niet meer te vermelden. En hoe enthousiast het publiek was, hoe men zich uitte in een voor Utrecht ongehoord enthousiasme al evenmin. Men heeft gisteravond tenminste weer eens ondubbelzinnig laten blijken dat men Mengelberg niet slechts niet missen wil, doch ook dat men hem waard is.

Een deel van de opgetogenheid gold ook Riek Frank, die de aards-hemelse zaligheden niet alleen hoogst bekwaam uitzong, doch ook, nadat de eerste belemmerdheidjes verdwenen waren, ontroering schonk van ziel tot ziel. (‘Kein Musik ist ja nicht auf Erden, die unsrer verglichen kann werden’).²⁴⁹

En een ander deel van het enthousiasme gold de onvolprezen Zimmermann, die de ‘Geiger Tod’²⁵⁰ al even suggestief, even voornaam speelde als maandag ‘des Helden Gefährtin’.²⁵¹

En ten slotte zou ik, om volledig te zijn, de artiesten van het Concertgebouworkest man voor man moeten prijzen om hun vaardigheid, hun sensibiliteit, hun kunstenaarschap. Doch dit zou te ver voeren.

Te ver van de geniaalste componist die er op het ogenblik in Europa leeft, te ver van Arnold Schönberg.²⁵² Heeft men zich wel gerealiseerd wat het beduidt voor Holland, voor Utrecht, om deze meester enige ogenblikken in zijn midden gehad te hebben? Het feit dat aan Schönbergs naam sensatieherinneringen vastplakken (herinneringen aan kabaalconcerten, aan fluitende tegenstanders en furieus applaudis-

248 De complete opdracht, die vanaf de derde druk in 1922 is weggelaten, luidt: ‘Dem Andenken Gustav Mahlers ist dieses Buch geweiht. Die Widmung wollte ihm eine kleine Freude bereiten, als er noch lebte. Und seinem Werk, seinen unsterblichen Kompositionen wollte es die Verehrung ausdrücken und bezeugen, dass, woran die gebildeten Musiker mit überlegenem Achselzucken, ja mit Verachtung vorübergehen, dass dieses Werk von einem, der vielleicht auch etwas versteht, angebetet wird. Gustav Mahler hat auf grössere Freuden verzichten müssen, als die gewesen wäre, die die Widmung ihm bereiten wollte. Dieser Märtyrer, dieser Heilige musste gehen, ehe er sein Werk auch nur so weit gefördert hatte, dass er es ruhig seinen Freunden überlassen konnte. Ich hätte mich damit begnügt, ihm eine Freude zu bereiten. Aber heute, so er tot ist, wünsche ich dass mein Buch mir Achtung einbringe, damit niemand mehr daran vorübergehen könne, wenn ich sage: “Das ist ein Ganz-Grosser gewesen”.’

249 Uit de tekst van de Finale van de Vierde symfonie.

250 De vioolsolo met verstemde viool in het Scherzo van de Vierde symfonie staat symbool voor de tot dans oproepende dood.

251 Dit verwijst naar de solovioolpartij in Ein Heldenleben, dat eerder die week werd uitgevoerd (zie de recensie van 23 maart 1920).

252 Tot nu toe heeft Pijper de naam Schönberg in zijn teksten alleen maar genoemd, als een voorbeeld van modern componeren. In deze recensie laat hij zich voor het eerst expliciet uit over Schönbergs muziek, en dat doet hij opvallend positief vergeleken met latere teksten. De volgende recensie over Schönberg in het UD van 18 november 1920 is al een stuk kritischer.

[p. 322]

serende enthousiasten), zegt niets. Evenmin het feit dat hij, gelijk het programma vermeldde, ‘school maakt’, een groot aantal van de belangrijkste koppen om zich heen verzamelt. Arnold Schönberg onderscheidt zich door zijn composities van alle hedendaagse Duitse en Oostenrijkse meesters. Hij is de enige mij van noten bekende Duitse componist die ik geniaal durf te noemen. Zijn partituren bestuderende, de Orkeststukken opus 16, het declamatorium Pierrot lunaire, wordt men onmiddellijk gefascineerd door de angstaanjagende zekerheid waarmee deze mens zijn vierdemachtsdissonanten noteert; ge denkt aan Mahlers woorden, die van sommige zijner eigen werken verklaarde: hij had ze neergeschreven ‘alsof het hem gedicteerd’ werd. Zó doet Schönbergs muziek aan. Er pulseert een onontkoombare noodzakelijkheid door deze scheppingen. Er is geen sprake van ‘gecomponeerd zijn ter wille van de schone klank’ en nog minder van een ‘componeren ter wille van de onschone klank’ (denk aan de futuristische schilder die wel wou schilderen: ‘als 't in 's hemelsnaam maar niet mooi gevonden werd!’²⁵³)

Schönbergs Confiteor staat ergens in de lange Harmonieleer: ‘Der Künstler tut nichts was andere für schön halten, sondern nur was ihm notwendig ist.’²⁵⁴

Verklärte Nacht, het voor strijkorkest bewerkte Sextet opus 4 (1899), is in vergelijking met de Orkeststukken nog tamelijk onvrij. Men wil er Wagner uit horen. Misschien. Maar toch nog eerder Berlioz (Roméo!). En dat is véél voor een Duits werk van rond 1900.

Voor ons, Hollanders van het jaar 1920, staat de mogelijkheid om deze tekst te vermusiceren zeer, zéér verre! Wij zijn Dehmels Zwei Menschen-periode zeer lang en zeer radicaal ontgroeid. Gans andere problemen hebben onze belangstelling en het soort erotiek dat de Roman in Romanzen²⁵⁵ doorwalmt, is ons, zacht gezegd, niet juist aangenaam meer. Deze overtuiging en haar veralgemening interesseert ons minder nog dan het achtenveertigste hoofdstuk uit de profetieën van Ezechiël. En alle muziek welke daarrond geschreven werd, moet noodwendig mee verfletsen. Verklärte Nacht blijft aldus over als een fameus stuk muziek dat schitterend klinkt en dat door een geserreerder uitvoering (iets minder brede tempi) nog weldoender zou werken dan het reeds deed.

De Orkeststukken (jammer dat wij het zeldzaam iriserende derde stuk, het noodlotsdreunende vierde, het als epiloog verruisende vijfde stuk misten!) zijn ronduit meesterwerken. In dit juist tien jaren later geschreven werk hebben Schönbergs zogezegd revolutionaire overtuigingen zich geconsolideerd, is hij van de diatonische muziek vrijgekomen, heeft hij de gigantische afstand die bestond tussen ‘de tonaliteit’, het oude dwangbuis waarin veel talent gesmoord is, en het schijnbaar onbegrensde (‘aufgehobene Tonalität’) uitgewist. Schönberg heeft ontzaglijk veel gedaan voor de vrijmaking onzer zwevende kunst.

253 Deze woorden zijn van Erich Wichmann, die van zijn schilderijen zei: ‘Ze mogen zo slecht zijn als het maar kan, als Zullie ze maar niet mooi vinden.’ Dat blijkt uit het essay ‘Darius Milhaud’ dat Pijper schreef voor Groot Nederland van maart 1924 (zie HPG 2, 10). De benaming futurist is hier op zijn plaats: Wichmann (1890-1992) stond al tijdens de Eerste Wereldoorlog in contact met de Italiaanse futuristen (zie voetnoot 11 bij de programmatoelichting van 5 november 1919).

254 Schönberg (1922³), 498.

255 Verklärte Nacht is gebaseerd op een gedicht uit Zwei Menschen. Roman in Romanzen (1903) van Richard Dehmel.

[p. 323]

Ik ken weinig moderne werken, behalve van Satie, behalve van Darius Milhaud en (soms) van Maurice Ravel waarin de inwendig gehoorde klank directer, concieser, onomwondener is gefixeerd dan in deze Orchesterstücke.

Zó doelbewust schrijft slechts een Meester!

Wij hebben nu in één week tijds, dankzij Mengelberg, een overzicht gekregen van de stand der muziek op het ogenblik: Strauss, Mahler, Debussy en Schönberg.

Voorwaar, deze week beduidt winst!