Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Mengelberg-concert
23 maart 1920 (UD)

Tivoli
Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg
Debussy: Ibéria
Strauss: Ein Heldenleben

Het trekt mij aan om te beginnen, ditmaal, met de dames en heren aan deze zijde van het heraldieke podiumafsluitinkje. Ik vraag mij af wat het gevolg zou zijn van een maatregel welke ik de concertdirecties hierbij in overweging geef: met de concerten te beginnen 's

[p. 319]

middags om vijf uur, of om negen uur, half tien 's avonds. Zij die dan komen zouden, demonstreerden daarmee dat zij wat voor het bijwonen der muziek overhadden: een maaltijd of een deel der nachtrust. Want begin een concert ‘normaal’, om acht uur - de mensen organiseren van half tien tot het einde een heimelijke exodus. Begin het concert om zeven uur en de exodus bovengenoemd vangt een uur eerder aan.

Zij verwonderen mij ook, de reacties van Koning Publiek op Debussy's Ibéria en op Strauss' Heldenleben. Te ‘begrijpen’ valt er aan Strauss' werk meer dan aan Ibéria en bepaald ingesteld is men hier in Utrecht zomin op het een als op het ander. Waarom dan dat overweldigende succes van Ein Heldenleben bij hetzelfde publiek dat Ibéria opnam met een bijna nors stilzwijgen? Ibéria gaat harmonisch volstrekt niet verder dan bijvoorbeeld Van Goudoevers Fête bleue, een werkje dat met ovaties ontvangen werd.²⁴² Wat meent men toch niet te kunnen vatten in deze muziek? Er valt niets bij te ‘denken’ - men heeft het slechts te savoureren, juist op dezelfde wijze als men Bizets Arlésienne savoureert. Men heeft niet anders te doen dan te genieten van de duizendkleurige klanktovers welke uit het apparaat stromen. Ik weet één verklaring: men durft niet meer ‘domweg’, ongestoord genieten. Jaren van eenzijdige muziekcultuur hebben ons geleerd elk muziekstuk, elk in zichzelf compleet geheel, te omhangen met literaire, met picturale aperçu's. Men zal onverwijld moeten gaan herleren om muziek te horen, wil men niet nog verder in de achterhoede raken.

Een klein, grimmig vermaak gaf mij de geërgerde verwondering waarmee men Debussy's meesterwerk opnam toch ook. (Men ziet, ik ben eerlijk genoeg om het in de krant te zetten!) Ziehier immers Mengelberg: de muziekautoriteit van het land, die Debussy reproduceert met een vehementie, een verve, als men slechts verwacht bij de grote klassieken. Tot dusverre kon men zich troosten met het feit dat ‘de moderne Fransen’ slechts gepropageerd werden door ons, de heethoofdige jongeren. Maar, nu Mengelberg hem ook speelt - ja, ‘dan is 't misschien toch wél wat’ - en men ziet elkander aan en men schudt het hoofd gelijk held Strauss' Widersacher: ‘Uijeh, der Straaausz!’ Ach ja, het is niet plezierig wanneer men ontdekt dat men zal moeten ‘umlernen’ om mee te kunnen komen. Doch men trooste zich, het is zeer gemakkelijk. Shaw zou zeggen: ‘'t is zo gemakkelijk als liegen’...²⁴³

(Overigens sterke men alvast zijn hart, zijn ziel en zijn zenuwen! Want Schönberg, woensdagavond, zal u nog gans andere noten te horen geven, lieve lezer!)²⁴⁴

Moeten wij nog releveren hoe men gemusiceerd heeft, gisteravond? Ik hoorde het Concertgebouworkest nimmer gaver van klank, nooit subliemer van melodiewelving,

242 Zie de recensie van 25 april 1918.

243 Pijper refereert aan Shaws The Perfect Wagnerite: a Commentary on the Niblung's Ring, waarvan in zijn tijd ook al Duitse vertalingen bestonden. In zijn bespreking van de tweede scène van Das Rheingold benadrukt Shaw de rol van de Leugen (Loge), voor Wotan een belangrijk middel om zijn macht te consolideren.

244 In het UD van 23 maart 1920, volgend op deze recensie van Pijper, stond een waarschijnlijk door hem geschreven vooraankondiging voor dit concert: ‘Arnold Schönberg, de beroemdste levende Duitse componist, zal zijn werk voor strijkorkest Verklärte Nacht zelf dirigeren op het Mengelberg-concert van woensdag aanstaande. Schönberg is geboren in 1874 en hij geldt voor de grootste en geniaalste Duitse nieuwlichter; zijn werken zijn ultramodern. Behalve auteur van vele en velerlei composities is hij een dirigent van naam. Dit optreden belooft het laatste Mengelberg-concert te maken tot de grootste gebeurtenis van vele seizoenen.’

[p. 320]

nooit nerveuzer reagerend op de fijnste nuances. En nog nooit dirigeerde Mengelberg elektriserender, levenskrachtiger, magistraler. En dat nog wel terwijl hij voor zijn gevoel sterk gehandicapt moest zijn door een reumatische arm. Indisposities erkent deze mens niet! Voor zulk een concentratie, voor zo een opgehoopte energie moet men het diepste respect hebben.

Over Debussy's Ibéria schrijf ik binnenkort in een Muziekkroniek.²⁴⁵

Over het Heldenleben iets nieuws te zeggen, wil mij niet lukken. Ik ben het vrijwel volkomen oneens met hetgeen Romain Rolland (van de Jean-Christophe) in 1899 over het toen pas voltooide werk schreef - Ein Heldenleben is van 1898! - doch Rollands conclusie wil ik u niet onthouden:

Si le bon Oulibicheff prétendait reconnaître dans un accord dissonant de la première Héroïque (de Beethoven) l'incendie de Moscou, que trouverait-il donc ici? Que de villes brûlées! Que de champs de bataille! Puis, il y a dans Heldenleben un mépris cinglant, un mauvais rire qui n'est jamais chez Beethoven. Peu de bonté. C'est l'oeuvre du dédain héroïque.²⁴⁶

Dit schreef de Fransman Romain Rolland, groot Strauss-vereerder, in het jaar 1899. Met hoe vreemd gemengde gevoelens lezen wij het thans, twintig jaren later! Zouden we thans Richard Strauss' zielenstaat van dit ogenblik (de laatst verschenen liederen lijken mij even zoveel bewijzen voor deze veronderstelling) niet kunnen aanduiden met de woorden van dat schitterende oude lied van hem:

Diese Zeiten sind gewaltig.
Bringen Herz und Hirn in Not -
Ruhe, ruhe meine Seele.
Und vergiss, was dich bedroht.²⁴⁷

245 Daar is niet van gekomen.

246 La Revue de Paris, 15 juni 1899. Ook opgenomen in Rolland (1908/1914⁶).

247 Laatste regels uit Ruhe, meine Seele, op. 27.1. De cursivering is van Pijper.