Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 303]

Cyclusconcert²⁰⁶
17 februari 1920 (UD)

Tivoli
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Dvořák: Ouverture In der Natur
Lalo: Symphonie espagnole (solist: Francis Koene)
Debussy: Prélude à l'après-midi d'un faune
Ravel: Rapsodie espagnole
Chabrier: España

De violist Francis Koene,²⁰⁷ die de Symphonie espagnole van Eduard Lalo speelde, was tot dusverre de ontdekking in deze vrij tamme reeks. Hij heeft een voortreffelijk mezza-voce, een uitmuntend rubato, een goed forte. Hij voelt de welving der melodieën zeer nerveus en zeer juist, hij vertoont zin voor schakeringen - doch op dit laatste punt is hij nog niet uitgestudeerd. Zijn stokvoering is wat academisch, zijn linkerhandtechniek daarentegen is zeer gaaf. Alles in alles: een violist met waarlijk violistische disposities, een viooltalent dat nog van zich zal laten spreken.

Het accompagnement van dit verrukkelijke concert behoorde tot die prestaties die ik met Plasschaert ‘ternauwernood’ zou willen noemen.²⁰⁸ De heer Van Gilse was in de Finale steeds achter Koenes tempo, volgde in het Andante de rubato's van de violist ‘ternauwernood’, speelde het tweede deel uit elkaar door een overmatig aanzetten der continue rinforzando's. Verder had men het slotakkoord van het derde deel even extra moeten repeteren; de solist houdt daar een flageolet uit (die, automatisch, laag is); wanneer men nu de terts normaal, hoog intoneert, ontstaat er een onaangenaam hinderlijke, een overbodige zweving. Zulke dingen zijn kleinigheden, doch deze kleinigheden blijken achteraf het geheim te zijn ener geacheveerde, absoluut bevredigende interpretatie. En daarom dienen zij niet verwaarloosd te worden.

206 In dit artikel zijn twee zetfouten gecorrigeerd, die Pijper verbeterde in een postscriptum van 19 februari 1920: ‘P.S. Ook het Noodlot bedrijft soms kostelijke ironieën. Ik maakte in mijn kritiek over het Cyclusconcert een aanmerking op een paar drukfouten: de jaartalletjes van Lalo, die niet tegelijk met Beethoven leefde, en van Dresden, die niet geboren werd en stierf met Wagner. Doch het noodlot heeft de zetfoutendemon op mijzelf losgelaten en mij schijnbaar laten schrijven over een “geadverteerde” uitvoering. Wat een erg raar ding moet zijn, stel ik me voor. De goedgunstige lezer, zoals Hoffmann u zou aanspreken, zal dit, hoop ik, in geacheveerd veranderd hebben. En verderop was het niet mijn bedoeling om gedrukt te zien dat een bepaald tempo het stuk van Ravel deed vervelen, doch wel vervalen. De zetfoutendemonen zijn waarlijk bloeddorstig!’

207 Francis Koene (1899-1935), leerling van Louis Zimmermann, was vanaf het seizoen 1920-1921 als concertmeester aan het U.S.O. verbonden, als opvolger van Meyer Drukker, die zich volledig ging bezighouden met de administratie van het orkest. In 1926 werd Koene violist in het operaorkest in Dresden. Later was Koene verloofd met Henriëtte Bosmans; ze speelden de solopartijen in Bergs Kammerkonzert bij de Nederlandse première in 1934.

208 Albert Plasschaert (1874-1941), kunstcriticus en dichter, maakte naam door zijn bijdragen aan tijdschriften als het Maandblad voor Beeldende Kunsten en De Nieuwe Gids. Hij was jarenlang als kunstcriticus verbonden aan De Groene Amsterdammer en Het Vaderland.

[p. 304]

Nog zo een ‘kleinigheid’ was dat het programma vermeldde: ‘Ed. Lalo 1770-1827’. Lalo leefde van 1823 tot 1892 - de gedrukte jaartallen zijn Beethovens geboorte- en sterftejaren. En ook Sem Dresden, die zijn eigen werk zou leiden, werd niet tegelijk met Wagner geboren en begraven (1813-1883) - zijn geboortejaar was 1881 - blijve zijn sterfjaar nog lang verwijderd!

Het zijn futiliteiten, doch het komt mij voor dat men, vooral op programma's van concerten die didactische tendensen hebben, dergelijke zetfouten dient te corrigeren. Beter geen jaartalletjes dan foute of, gelijk in het laatste geval, belachelijke.

Dresden was ziek, had afgezegd, en zo speelde men in plaats van zijn Thema met variaties²⁰⁹ de Prélude à l'après-midi d'un faune van Debussy. Dit werk en de Rapsodie espagnole van Maurice Ravel zou ik gezamenlijk kunnen bespreken onder het hoofd ‘hoe de dirigent van het U.S.O. op de Franse mentaliteit reageert’. Dat zou tenminste interessanter zijn dan een vergelijkende vaststelling van ‘de wijze waarop de Franse mentaliteit op de voorstelling Spanje reageert’, een stokpaardje dat de heer Van Gilse bereed in een zijner oudere programma's en dat hij ook ditmaal weer te voorschijn had gehaald.²¹⁰ Ik kan mij onmogelijk voorstellen dat zo een vergelijkende vaststelling de bezoekers der Cyclusconcerten hevig zou interesseren - misschien de lezers van een muziekperiodiekje. Doch, zonder wrange ironie: ik zou thans een bespreking over Van Gilses Debussy- en Ravel-spel niet weer eens willen ondernemen. Ik heb te vaak moeten constateren dat de dirigent van het U.S.O. geen verschil aanvoelbaar weet te maken tussen de accenten der moderne Fransen en die van bijvoorbeeld Wagner. En dit deprimeert mij telkenmale opnieuw. Wanneer Ravels Feria inzet, riekt het naar een Tanz der Lehrbuben.²¹¹ Speel dan liever Wagner. De constructie, structuur der Rapsodie, ze blijft een chaos. Het werk is cyclisch - bijna zo cyclisch als een symfonie van Franck of een werk van Vincent d'Indy. Doch men wordt de citaten niet gewaar als noodzakelijkheden, als een overwogen, geraffineerd herhaald vaststellen van het nachtelijke plan waarop de ganse Rapsodie speelt - node herkent men de terugkeren, de lispelende bezinningen op het aanvangsfrasetje. Ik wil vaststellen dat mijn grote bezwaren nu niet meer gericht zijn tegen het orkest, dat het werk na ten minste twee uitvoeringen achter de rug te hebben, zeer letterlijk speelt. Doch de emoties hebben óf geen tijd tot uitklinken - het onrustige tempo van het eerste deel - óf ze worden zó uitgerekt, door de positief te slepende bewegingen van II, III en IV, dat zij vervalen, vergrauwen tot dissonante notenformules in een onpersoonlijke kleur.

Ik wenste dat ik de resultaten van Jan van Gilses goede bedoelingen - hij toch speelt, zonder andere dan negatieve resultaten, de muzieken der moderne Fransen met bewonderenswaardige, haast propagandistische overtuiging - ik wenste dat ik

209 Zie voetnoot 199 bij de recensie van 12 februari 1920.

210 Van Gilse schrijft in de programmatoelichting van die avond: ‘Bij gelegenheid van een der concerten van de nationaliteitencyclus die verleden jaar werd gegeven, werd in de korte inleiding geopperd dat het interessant zou zijn eens vergelijkend vast te stellen hoe de Franse mentaliteit op de voorstelling “Spanje” reageert. Het programma hedenavond zou een poging in die richting zijn, die een enigszins volledig beeld gaf, indien niet Debussy's meesterlijke Ibéria ontbrak.’

211 Zie voetnoot 81 bij de recensie van 11 december 1919.

[p. 305]

die resultaten slechts waarderen kon. Maar het is mij onmogelijk. Mijn artistieke geweten verbiedt mij het zwijgen, het verbloemen, waar ik de accenten ener school waarover ik meen te kunnen meespreken, hoor weergeven op een wijze die mij doet twijfelen aan de schoonheid der subliemste verrukkingen. Wanneer ik moet kiezen tussen Ravel en Van Gilse, dan prefereer ik Ravel.