Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Mengelberg-concert
10 februari 1920 (UD)

Tivoli
Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg
Rimski-Korsakov: Shéhérazade
Tsjaikovski: Zesde symfonie (Pathétique)

Wanneer men beschikken kan over een orkest als dat van het Amsterdamse Concertgebouw, strijkers, blazers die vrijwel man voor man solisten zijn, een batterij die bediend wordt door virtuozen; wanneer men de chic, het grootse gebaar, het metalen ritme, het hartstochtelijke pathos van Willem Mengelberg heeft - dan doorleeft men Tsjaikovski's zoveelste Inferno zonder grim en zonder lust tot tegenspraak.

Mengelberg zweept ons door de Pathétique heen als door een noodzakelijkheid. Mengelberg laat ons met zijn Tsjaikovski geen ogenblik los; hij vult de enorme holten die het werk overal vertoont met het wild vlammende vuur zijner eigen hartstocht; hij windt de vele alledaagse krulletjes tot ranken van een onvermoede gratie; hij sublimeert de mars, welke steeds klinkt naar de kermis, tot een demonische heksenjacht; hij maakt het uitklinken van het Lamentoso tot een heilig moment.

Mengelberg speelt ook dit werk weer op het allerhoogste plan - op hetzelfde plan van Mahlers symfonieën, bijvoorbeeld. Het is dus niet onlogisch dat juist hierdoor, door de magistrale reproductie, vergelijkingen zich gaan opdringen.

En dan denkt men natuurlijk, zonder het te willen, aan Mahlers laatste werk, aan zijn Negende. En dan is het ook niet meer dan natuurlijk dat Tsjaikovski slinkt, ineenschrompelt. Ook Mahler herdenkt in zijn laatste grote werk een leven van teleurstellingen; ook hij ziet terug op het ‘Tun und Treiben’ van het alledaagse, ook hij verdroomt nog even de oude serenades, de verbruinde blauwe bloemetjes, de verstoven dansen. Ook Mahlers aardse liefde verbloedt in het slot-Adagio. Doch hoeveel grootser, menselijker, klassieker is zijn epiloog! Juist doordat Mengelberg Tsjaikovski zo gigantisch projecteert, wordt men tot vergelijken gedreven - juist dat dringt ons van Tsjaikovski af!

Dat Mengelberg ons Mahlers Negende niet onthoude! Wij hebben nog twee kansen, dit jaar - daarna verdwijnt Mengelberg voorgoed uit het Utrechtse muziekleven, dankzij de hoge lokale politiek. Wanneer hij tegen het Utrechtse publiek, dat immer

[p. 296]

getoond heeft zijn magistrale vertolkingen hoog te schatten, geen wrok koestert, vervulle hij deze wens. Amsterdam krijgt zijn Mahlerfeest; dat hij zijn geboorteplaats ten minste één uitvoering schenke van 's meesters laatste werk, het werk dat ik tegelijkertijd als het hoogtepunt der oudere, klassieke, en de bodem der modernste muziek beschouw.

Vóór de pauze speelde men een symfonische suite Shéhérazade van de oude Russische voorman Rimski-Korsakov. Én wat de omvang én wat de inhoud betreft, kon het werk evengoed een cyclische symfonie heten als bescheidenlijk: suite. Het vertoont alle prettige kwaliteiten der gaafste Russische muziek: ongedwongenheid, voortreffelijke instrumentatie, heldere thematiek, onschoolse harmoniek. Het is misschien wat lang, doch boeien, het allereerste vereiste, blijft het steeds. Er staan tal van kostelijke details in; zo is bijvoorbeeld het slagwerk voorbeeldig behandeld. En de soloviool, welke Zimmermann als altijd ongelooflijk schoon speelde, is een waarlijk meesterlijk detail. Vooral de gans vertederd-koesterende glissandi uit de Conclusion¹⁹⁷ zijn ontroerend. Zo zou ik meer fragmenten kunnen noemen: de polyritmieken uit de Finale, het barcarolleachtige begin van het derde deel, de climaxen uit II, die fataliteitsassociaties oproepen als sommige novellen van Korolenko.¹⁹⁸ Het is met dit werk als met de Russische literatuur: het is lang, zeer, zeer breedsprakig en toch kan men geen detail missen, geen coupure van betekenis maken. Het is, alles in alles, juist zoals het wezen moet. Ook de reproductie van dit werk was een openbaring; er waren doorvoeringen van een waarlijk barbaarse schoonheid.

197 Pijper doelt op de vioolsolo in de laatste maten van het laatste deel.

198 Waarschijnlijk refereert Pijper aan Korolenko's Schetsen en vertellingen, die in 1907 in een vertaling van Annie de Graaff waren verschenen.