Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Oude toonkunst¹²⁹
9 januari 1920 (UD)

Tivoli
De herleving der oud-Nederlandsche Toonkunst
Musici en zangers o.l.v. prof. dr. Hermann Wirth

We mogen, zonder onbeleefd te schijnen, constateren dat de pauze het amusantste deel van de avond was. Professor doctor Hermann Felix Wirth vertoonde toen enkele van zijn oude en nagemaakte oude instrumenten, hield bij de meeste daarvan een causerietje en trachtte hun timbres te laten horen. Dat dit laatste in de meeste gevallen niet lukte, was niet zijn schuld; men moet van een luitslageres niet verwachten dat haar instrument stemmen zou (dit is ook juist de reden van het in onbruik raken der familie); men moet ook niet verwachten dat een contrabassist op een ‘Trompeter-Geige’¹³⁰ meer dan drie flageoletten weet te vinden; men moet evenmin verwachten dat een orkestmusicus zijn cornet zal ‘anblasen’ zonder daar grapjes bij te maken. Men moet ook niet zo meedogenloos laten horen hoe volstrekt onbruikbaar de intonaties van die oude blaasinstrumenten zijn, zó onbruikbaar dat men er zelfs geen toonladder, geen gebroken drieklank uithaalt, zonder de mensen aan het lachen te maken.

Maar achteraf blijkt de pauze toch het heilrijkste deel van de avond geweest te zijn. Het had de waarde van een museumbezoek onder deskundige leiding. We bezoeken nu eenmaal te weinig musea om voldoende op de hoogte te blijven en de deskundigen op dit terrein zijn even zeldzaam als klavertjes van vieren. Professor Hermann Wirth heeft zeker genoeg over de oude instrumenten enzovoort gelezen om

129 De aankondiging luidde: ‘Eerste uitvoering van oud-Nederlandse toonkunstwerken van de vroege Middeleeuwen tot het einde der zestiende eeuw, met gebruikmaking der oorspronkelijke speeltuigen en gelijktijdige vertoning van lichtbeelden uit de toonkunstbeoefening van dit tijdperk naar kostbare verlichte handschriften, schilder- en beeldhouwwerk, enz.’ In het uitgebreide programmaboek zijn alle drieënveertig deelnemende musici, alle tweeëntwintig gespeelde en gezongen werken, alle teksten en alle circa zeventig vertoonde lichtbeelden opgenomen. De gebruikte muziekinstrumenten zijn afkomstig uit het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst en uit de verzamelingen van dr. D.F. Scheurleer en van prof. dr. Wirth zelf. Voor meer informatie over Wirth, zie noot 62 bij het essay Een ander licht.

130 De zogenaamde nonnenviool of trompet-marijn is een eenvoudig snaarinstrument waarvan de gestreken klank lijkt op die van een trompet.

[p. 262]

hier in Holland, en misschien ook in Duitsland, de geïsoleerde positie van muzikaleantiquiteitenexpert te kunnen innemen.

Professor Wirth noemde zijn avond echter ‘de herleving der oud-Nederlandse Toonkunst’ en deze titel behelst een programma. De ‘Spelwijzer’¹³¹ - het is een bedroevend verschijnsel dat dit oerdietse woord ons zo sterk aan de kinderkamer, het ganzenbord herinnert - de Spelwijzer bevatte nog meer programma. Het is hier geenszins de plaats om de diverse Dietse, zelfstandige en ouderwetse opinies van professor Wirth te bespreken; waarvoor ze trouwens ook veel te particularistisch van aard zijn. Niemand denkt eraan om professor Wirth zijn mening te betwisten dat de herleving van een eigen Nederlandse Muziek te verwachten zou zijn van het weer in gebruik raken van het oude clavecin (‘dat zich veel inniger verbindt met de strijken blaasspeeltuigen dan de houten klank van onze hamervleugel’); van het weer in exploitatie nemen van de oude zinken (die hun onbruikbaarheid vaak en afdoende genoeg hebben bewezen). Enzovoort. Niemand denkt eraan om hem deze opinies af te strijden - daarvoor zijn ze te dilettantisch.

Professor Wirth richt zich in zijn zeer breedsprakige ‘Toelichtingen, Slotwoord en De herlevende Speeltuigen’ ergens tot: ‘degenen die zich niet schamen om hun geboortegrond, hun volk en ras nog lief te hebben in deze tijd van het meest karakterloze internationalisme’. Dat staat er. Nu meende ik dat ditzelfde karakterloze internationalisme juist het enige was wat ons, Hollanders, nog kon ontbreken om het wat verder in het leven en in de kunst te brengen dan tot Den Helder, Maastricht of Nieuweschans. Het is echter opmerkelijk dat alle jongere componisten in Holland, België, Frankrijk, Engeland, Oostenrijk, Rusland, Duitsland, Italië, Amerika en Spanje volgens professor Wirth karakterloze individuen moeten zijn, daar zij allen blijken geven van ditzelfde internationalisme - waarvoor men, behalve hun werken, ook de artikelen der moderne muziekgeleerden kan raadplegen. Doch genoeg over de toekomst der Hollandse muziek - het onderwerp is wat te uitgebreid voor een dagbladartikel.

Alles wel beschouwd dienen wij, behalve de openbare les in de kennis der herlevende instrumenten, behalve de Toelichtingen, ook nog het concert te bespreken. Het wil mij voorkomen dat professor Wirth met meer inzicht had gehandeld wanneer hij de uitvoering van zijn ‘droombeeld van vele jaren’ aan een man van het vak had opgedragen. Wat hijzelf van dat met zoveel inspanning verzamelde materiaal maakte, was treurig. Voor de praktijk van het musiceren mist hij elk spoor van dispositie. Hij dirigeert als een verkeersagent of een zondagsschoolonderwijzer. Hij is buiten staat om zijn koortje in volstrekt niet modulerende muziek op toon te houden. Hij geeft aldoor inzetten aan die niet komen, hij laat alles in volmaakt hetzelfde dynamisch gemiddelde spelen. Hij weet van geen modificatie, van geen melodiewelving. Het was dilettantische fantasie, van de lichtbeelden af tot aan de afgrijselijk knerpende ‘trompet-marijn’. Het was onartistiek, vanaf de opzet (met een ‘beschermend eregenootschap’, waar onder een vijftigtal namen er wel acht waren van meetellende

131 Voor de purist Wirth was het woord programma uit den boze. In het programmaboekje gebruikt hij in plaats daarvan het woord spelwijzer. Muziekinstrumenten zijn speeltuigen.

[p. 263]

Nederlandse toonkunstenaars)¹³² tot aan de Dodendans - met lichtbeelden naar Hans Holbein.¹³³ Het was al wat ge maar wilt, doch niets muzikaals. Het concert van professor Hermann Wirth heeft mij eens te meer in de mening versterkt dat men de Muziek - of dat nu oude is of nieuwe, Nederlandse of karakterloos-internationale (gelijk Beethoven, bijvoorbeeld, of Berlioz of Mozart) - dat men de Muziek slechts vermag te dienen door haar zelve te laten spreken, vrijuit en zonder pro-Dietse of anti-Waalse, pro-dit of anti-dat-franjes. Ik hoop dat dit de les is welke professor Wirth uit zijn mislukking van gisteravond trekken zal.

132 In het Beschermend Eeregenootschap vinden we onder anderen de namen van Van Anrooy, Averkamp, Viotta, Wagenaar en Zweers.

133 Het laat-middeleeuwse motief van de dodendans is door Hans Holbein in de serie houtsneden Bilder des Todes (1538) uitgewerkt.