Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert
8 januari 1920 (UD)

U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Borodin: Ouverture Prins Igor
Debussy: Prélude à l'après-midi d'un faune
Aulin: Vioolconcert (solist: Alexander Kosman)
Saint-Saëns: Phaéton
Saint-Saëns: Introduction et rondo capriccioso (solist: Alexander Kosman)
Liszt: Hongaarse rapsodie nr. 6

Jan van Gilse demonstreerde met zijn plaatsing van Debussy's Prélude à l'après-midi d'un faune tussen de zeer barbaarse Ouverture van Borodin en het zeer dorperse Vioolconcert van Tor Aulin een ongewone, doch helaas even onbruikbare zin voor contrasten. Borodin werd er onaanvaardbaar, Aulin belachelijk door. Doch, wat erger is, Debussy's meesterwerk werd erdoor vermoord; het iriserende zilverstof van de vlinderwiekjes afgewreven en de ranke pootjes van de duizendkleurige kolibries gevoelloos geknakt.

Ik wenste dat men wat meer respect toonde voor een meester die ons, om met Van Gilse te spreken, ‘de nieuwe levensvisie en de nieuwe kunstvisie heeft gebracht’;¹²³ dat men met zijn stukken niet omsprong op de kapelmeestersmanier die bijvoorbeeld een Freischütz-ouverture plaatst voor, achter, midden in een programma, altijd

123 Van Gilse in zijn programmatoelichting bij het concert van 24 maart 1918. Zie voetnoot 154 bij de recensie van 25 maart 1918.

[p. 260]

goed. Op de wijze waartoe een Anacréon-ouverture, een Nachklänge aus Ossian, een Procession nocturne zich grif lenen. Maar ik meen dat men aan Debussy meer verschuldigd is dan aan Gade, Cherubini of Rabaud.

Ik heb ook gans andere denkbeelden over de wijze waarop Debussy zich zijn faunendroom gedroomd zal hebben dan de dirigent van het U.S.O. Men kent Debussy's eigenmondige aangave van het tempo waarin hij zijn Prélude gespeeld wilde horen: ‘Le mouvement? - Eh bien, ce vieux faune-là, c'est un gaillard qui se met à rêver sur son derrière, sous un arbre. Evidemment il n'y a pas de mouvement!’¹²⁴

Daar was gisteravond maar ál te veel mouvement. En zelfs meer dan zich uit de partituur afleiden liet. Met opzet werk ik hier niet met imponderabilia als ‘persoonlijke opvattingen’, ‘Franse geest’ en dergelijke strijdkreten.¹²⁵ Maar Debussy noteert het begin van het werk in negen-achtsten-maat (assez lent!), wat dus zeggen wil dat hij de opwelving der fluitmelodie in de derde maat juist niet als triool uitgevoerd wil hebben. Het crescendoteken op dezelfde plaats laat overigens ook al geen twijfel bestaan. En de praktijk van Van Gilses tempo brengt mee dat de graciele notenkettingen als bloemguirlandes, verderop gaan klinken als Feuerzaubers of Waldweben.¹²⁶ Elke onafhankelijke soepele lijn wordt gedegradeerd tot vulstem (heel fraaie en ingenieuze vulstemmen, overigens) en alle klanktovers verworden tot orkestrale goochelkunstjes. Genoeg hierover. Ik vrees alleen dat de dirigent van het Utrechtse orkest het pleit voor Debussy niet zal kunnen winnen op den duur.

Het concert van Tor Aulin dat de heer Alexander Kosman hier introduceerde, begint met een slechtklinkend ritornel voor de blazers en na drie maten weten we reeds dat de Stockholmer vioolvirtuoos ons niets nieuws of persoonlijks te vertellen zal hebben. We konden nog slechts hopen dat het niet te langdurig en niet te vervelend zou worden, maar beide verwachtingen bleken ijdel. Het eerste deel vertoont onder andere een hoorntriller en slechts daaraan viel het waar te nemen dat het concert na 1866 werd geconstrueerd.¹²⁷ Het tweede deel kon ook van Svendsen zijn en Legende heten;¹²⁸ het laatste deel had minder ongelukkig gereproduceerd moeten worden. De sluitingen in het bijzonder zijn abominabel, het eerste en laatste deel speciaal worden onmenselijk geguillotineerd. Juist aan zulke schijnbare kleinigheden herkent men de geboren niet-componist.

Kosman liet zijn violistische kwaliteiten met het concert slechts vermoeden; in het Rondo capriccioso van de elegante Saint-Saëns liet hij ze bewonderen. Overigens leek hij ook toen hier en daar belemmerd, gehinderd te worden. Het zou fraaier geweest zijn, wanneer de twee tuttislagen in het verloop van het stukje beter gepast hadden. Accompagneren schijnt toch een heel bijzondere kunst te zijn.

124 Debussy in een gesprek met de dirigent Rhené-Bâton (zie de programmatoelichting van 26 november 1919).

125 In het UD staat: ‘Met opzet werk ik hier met imponderabilia als “persoonlijke opvattingen”, “Franse geest” en dergelijke strijdkreten’, maar dan is de zin en het vervolg onlogisch. Waarschijnlijk een zetfout: ‘Met opzet werk ik hier niet etc...’ Deze recensie is duidelijk niet door Pijper gecorrigeerd: ze staat vol met fouten.

126 Feuerzauber is het slotgedeelte van Die Walküre en Waldweben maakt deel uit van acte II, scene 2 van Siegfried uit Wagners Ring.

127 1866 is het geboortejaar van Tor Aulin (gestorven in 1916).

128 Johan Svendsen (1840-1911) noemde zijn Zorahayda op. 11, gebaseerd op Tales of the Alhambra van Washington Irving, ‘legende voor orkest’.

[p. 261]

A propos van het programma. Ik schreef daar dat ik mij slechts twee werkjes van Debussy herinnerde waarin hij, ironisch, bekende motiefjes adopteerde. Ik heb er een paar vergeten. Hij chargeert in zijn Boîte à joujoux, ballet pour enfants, Mendelssohns huwelijksmars kostelijk en meesterlijk; in zijn Feux d'artifice de Marseillaise, in zijn Eerste etude, die we hier in Utrecht natuurlijk nog nooit hoorden (Schäfer, red ons!), ‘monsieur Czerny’.

Ik herstel dit hier even, omdat ik wegens drukke bezigheden de redactie der Tivoli-gids heb moeten neerleggen.