Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Ludwig van Beethoven. De vioolsonates.
6 januari 1920 (Tivoli-gids)

De Duitse muziekcritikus Paul Bekker, die een der leesbaarste Beethoven-studies heeft geschreven, zegt van de vioolsonates:

Einem Vergleich mit den gleichzeitig entstandenen Solosonaten für Klavier ist keines der Werke gewachsen. Ihr grösster Vorzug beruht in der Kunst, mit der das virtuose Element dem Sonatencharakter angepasst is.
Es waren beim Entwurf der Duosonaten weit mehr äussere Motive wirksam als bei anderen Werken. Aus eigenen Antrieb hätte Beethoven sich schwerlich dieser Gattung so häufig zugewendet, wie er in Wirklichkeit tat. Denn der Zwang, Erfindungs- und Gestaltungskraft so zu lenken, dass sie nicht nur dem Ausdrucksvermögen zweier Instrumente gerecht wurden, sondern gleichzeitig beiden Spielern Gelegenheit zu virtuoser Betätigung gaben, bedingte von vornherein einen Kompromiss zwischen dem rein poetischen und dem konzertanten Element und musste den Tondichter zum Verzicht auf besonders hochstrebende Pläne zwingen.¹⁰⁵

Volgens Paul Bekker dus - en hij staat met deze opinie geenszins alleen - lijden de vioolsonates aan een teveel van virtuositeit. De noodzakelijkheid om de twee partijen concertant te behandelen belette Beethoven om zeer hoge idealen na te jagen. Dat staat er tenminste.

Wat nu voor Beethoven hoger idealen waren dan het scheppen van schoonheid, het dichten van zo gaaf en expressief mogelijke kunstwerken, is mij nog nooit duidelijk geworden. En ik geloof ook niet dat hij in zijn vioolsonates op iets anders uit

105 Paul Bekker, Beethoven. De eerste alinea van dit citaat staat in de uitgave van 1922 op p. 443, de rest gaat daaraan vooraf op p. 439.

[p. 254]

is. Het is toch niet aan te nemen dat voor Beethoven, die alle stijlen beheerste als een meester, de wens om zijn gedachten in een zo briljant mogelijke vorm te uiten, die gedachten in kiem of in ontwikkeling zou hebben belemmerd.¹⁰⁶

Ik wil gaarne toegeven dat er in de bundel vioolsonates hele bladzijden staan, thema's en ganse doorwerkingen waaraan men in de eerste plaats hoort dat ze tussen 1800 en 1812 ontstaan zijn, en pas in de tweede plaats dat zij het brein van Beethoven passeerden. Doch dezelfde eigenschap vertonen doorvoeringen en finales van sommige pianosonates, van enkele strijkkwartetten, trio's of ouvertures. En het lijkt mij niet billijk om dit aan de vioolsonates te verwijten, aan de andere werken niet. Het verwijt wordt bovendien onrechtvaardiger door de motivering: dat Beethoven ‘sich aus eigenen Antrieb wohl schwerlich dieser Gattung so häufig zugewendet hätte.’ Hoeveel composities uit die tijd, hoeveel van Beethoven zelf waren geen gelegenheidswerken? Schreef Mozart niet vrijwel al zijn opera's op bestelling? En kan men zich ongezochter, gelukkiger aanleiding tot componeren denken dan het bezoek van een meesterviolist, -hoornist, -fluitist, om voor zijn instrument en uw eigen - de piano - een werk te gaan schrijven? Cornelis Dopper schreef voor de virtuozen van het Concertgebouworkest zelfs wel een concert voor trompet en pauken!

De hedenavond gespeelde drie sonates¹⁰⁷ stammen uit Beethovens eerste werkperiode. Hij verwijdt hier ‘de vormen’ nog nergens. Alles wat hij te zeggen had, formuleert hij nog met constructies van Haydn of Mozart. Het meest traditioneel tragisch is de Zevende sonate in c-mineur. De stemmingen daarvan zijn volmaakt die der beroemde sonate Pathétique. Doch voor mijn gevoel schoner nog zijn de blanke glimlachend onbezorgde meditaties en bewegingsspelen der beide andere werken. Hier wijlt het geluk.

106 In het UD staat: zouden hebben belemmerd, maar dat maakt de zin ongrammaticaal.

107 Behalve de Eerste en de Zevende werd ook de Zesde vioolsonate gespeeld.