Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 250]

Tivoli-concert
27 december 1919 (UD)

U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Brahms: Akademische Festouvertüre
Brahms: Tweede pianoconcert (soliste: Elly Ney)
Mendelssohn: Sechs Kinderstücke (soliste: Elly Ney)
Schumann: Zwei Noveletten (soliste: Elly Ney)
Beethoven: Ouverture Leonore nr. 2

Vóór de pauze was ‘des Brahmsschens kein Ende’. Het Tweede pianoconcert, dat Elly Ney speelde, is in waarheid eindeloos. Een van Brahms' biografen, de bescheiden Emil Krause, zegt van het werk onder andere: ‘Schon der Abweichung von drei zu vier Sätzen wegen kann man dieses Konzert zu den Symphonien zählen; den Ausdruck “konzertierend” verdient es, weil das Solo-instrument, anstatt zu dominieren, es kaum zu etwas anderem als einem stellenweisen Hervortreten aus dem gesamten Tonkörper bringt.’¹⁰¹

Ik zou op dit motief verder kunnen gaan en aantonen dat ook bij Brahms dus reeds de neiging om van de piano een orkestinstrument te maken, aanwezig was. Doch ik kom er niet toe. De versmelting van de pianokleur met de andere orkesttimbres is hier zo slecht geslaagd, het idioom waarin Brahms ook dit late werk schreef, is zo hard en zo atmosfeerloos, dat de piano slechts de indruk van overbodigheid in de ‘symfonie’ maakt.

Een ‘Symphonie mit Klavier’ dus. Dat onfraaie beeld van Krause, die piano die ‘nur stellenweise aus dem gesamten Tonkörper dringt’, is juister dan men op een zó glibberig pad der beeldspraken zou verwachten tegen te komen. Het is inderdaad zó en niet anders. Het orkest begint te mediteren over een melancholiek gegeven (een der traditionele ‘tiefe Gedanken’ natuurlijk) en ge verwacht een climax, een besluit tenminste.

Neen. Het schijnt dat Brahms bedenkt dat er ook nog een piano is, de meditatie, de lyriek stokt en we krijgen weer een portie toonladders of octaven. En dit geschiedt in het eerste deel niet eenmaal - wat nog wel raisonabel geweest zou zijn - doch vijftien of twintig keren. Er is geen eenheid, geen versmelting in dat stuk. Het orkest Tarnhelmt,¹⁰² de piano Czernyt. Het is de dwaaste pianopartij die ooit in een concert geschreven werd; het is de meest onlogische behandeling die men een obligaatinstrument in een symfonie-met-klavier zou kunnen doen ondergaan. De solo steekt niet eens uit het lichaam der compositie als de magere ribben schijnen door de huid van een afgebeuld karrenpaard; het is veeleer een sprietige, uiteengewaaide hooiopper: men herkent geen vorm, geen samenhang - hier een pluk, daar een bosje, ginds een bergje, en één dorre, kwaadaardige halm is in uw neus gewaaid, zodat ge moet

101 Krause (1892), 66.

102 De Tarnhelm is de toverhelm die een belangrijke rol speelt in Wagners Ring der Nibelungen. Alberich kan zich ermee onzichtbaar maken of in een andere gedaante (draak, kikker) omtoveren. Later in handen van Fafner en Siegried wordt de Tarnhelm eveneens voor misleiding gebruikt. Met Pijpers uitspraak dat het orkest Tarnhelmt, bedoelt hij te zeggen: versluiert, overstemt, dekt toe.

[p. 251]

niezen. Ge wordt verkouden van dat eerste deel en ik moest denken hoe juist Hugo Wolfs gemopper toch was over die ‘frostige Novembernebel die sich oft über Brahms' Kompositionen lagern’.¹⁰³

Het is jammer. Jammer van dat lieve, naïef-Duitse laatste deel, dat niemand meer fris, onbevangen kan horen, met een ziel zó murw gespeeld door de vorige vijftig minuten ongezonde muziek. Jammer van het spel van Elly Ney, die nog in Brahms gelooft, doch, én door het rokerig ondoorzichtige coloriet (dat woord deugt hier niet!) én door de affreuze vleugel, met haar goede en hartelijke geloof geenszins de bergen van ons ongeloof kon doen sidderen. Laat staan verzetten. Jammer was het ook voor haar solonummertjes na de pauze, die ze nu wel geconcentreerd, als bijna steeds, doch niet betoverend, als soms, speelde. Ach, en waarom vernieuwt Elly Ney zich nooit? Het is of virtuoze kunstenmakerij (Liszt, verleden jaar), of goedmoedige Duitse romantiek, of romantisch-Duits opgevat classicisme. Een kunstenaar van deze tijd - en welke kunstenares wil gaarne bij een vorige generatie gerekend worden? - moet toch een hart hebben dat openstaat voor de ontdekkingen der moderne Groten, moet toch oren hebben die meer horen dan tonale functies, tonica's en dominanten, moet toch een ziel hebben, dieper dan zich uitspreken laat met Kinderszenen van Schumann of Polonaises van Chopin. Ik meen ook dat wij van een groot kunstenaar mogen verwachten dat hij of zij de dronkenschap der vreugde over de nieuwe perspectieven manifesteert - op zijn minst in belangstelling voor het nieuwe. Maar de virtuozen zijn altijd à rebours geweest en ik wenste wel dat Elly Ney mij het recht schonk haar anders te beschouwen dan als virtuoze.

Het orkest speelde goed, woensdagavond, in de ‘Akademische’ van Brahms bepaald heel goed. De heer Van Gilse dirigeert dit werk in een veel vlotter tempo dan vroeger, en Brahms en wij kunnen ons daar slechts over verheugen. Het accompagnement van het Tweede concert deugde veel minder. Het tempo van het laatste deel stemde niet steeds overeen met mevrouw Neys intenties en in het tweede deel vielen te veel grofheden voor.

103 Hugo Wolf schrijft in het Wiener Salonblatt van 23 maart 1884: ‘Kehren wir nach dieser Abschweifung im allgemeinen wieder zu dem Brahmsschen Quintett zurück, so dünkt uns der erste Satz wohl als der schönste. Die Phantasie des Komponisten schweigt nur in pittoresken Bildern; die frostigen Novembernebel, die sonst über seine Kompositionen sich lagern und jedem warmen Herzenslaut, noch ehe er erklingen kann, den Atem benehmen, - hier entdecken wir keine Spur davon; alles ist sonnig, bald heller, bald dämmriger; ein zauberhaftes Smaragdgrün giesst sich über dieses märchenhafte Frühlingsbild aus.’ Hugo Wolf (1911), 31.