Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Ter inleiding⁹³
23 december 1919 (Tivoli-gids)

De oude strijkinstrumenten die de meesten onzer hedenavond voor het eerst zullen horen - en bewonderen - zijn: de viola da gamba, de viola d'amore, de viola da braccio en de Franse quinton.

Verschillende soorten viola's hebben zich in de zestiende eeuw ontwikkeld. De Italiaanse instrumenten hadden zes snaren, de Franse ook wel vijf. Er waren twee hoofdsoorten: de viola da braccio (armviool) en de viola da gamba (knieviool).

De viola da gamba, kortweg gamba, is een soort kleine violoncel. De stemming was: (contra)-a, (groot)-d, groot g, klein c, klein e, klein a en eengestreept d; een stemming dus in kwarten met een terts in het midden (luitstemming). De klank der lage snaren is sonoor en vol en ook de hoge snaren zijn van schone welluidendheid. Johann Sebastian Bach heeft het instrument aangewend in zijn Johannes- en Matthäus-Passion.

De viola d'amore (Frans: viole d'amour) is wat groter dan onze altviool, en heeft onder de toets nog zeven mee-resonerende metalen snaren, die unisono met de darmsnaren gestemd zijn. Het instrument is in een D-majeur-akkoord gestemd, namelijk d-fis-a-d-fis-a-d. Bach, Roland Marais en later ook Meyerbeer (Raouls Romance uit Les Huguenots) hebben voor de viola d'amore geschreven.

De viola da braccio tenore is aldus gestemd: (groot g), klein c, f en a, eengestreept d en g.

De quinton, Franse benaming voor de pardessus de viole, Italiaanse violetta, is een viola da braccio soprano en de voorloper van onze viool. De stemming is: (klein e), klein a, eengestreept c, e, a en d''.

Dat het hoogst interessant zal zijn deze zestiende-eeuwse strijkinstrumenten in een kwartet verenigd te horen, spreekt wel vanzelf. Te meer waar ook het vijftal Danceries tot de huis- en gezelschapsmuziek van deze grote renaissance-eeuw behoort.

Henry Expert zegt o.a. in de voorrede van zijn standaardwerk Les maîtres musiciens de la renaissance française over deze Danceries du XVI^e siècle: ‘Les différentes parties de chaque morceau sont indiquées, à la manière des pièces vocales de l'époque,

93 Deze programmatoelichting is geschreven naar aanleiding van een concert door de Hollandsche Vereeniging van Oude Instrumenten. Zie voor het programma de recensie van 24 december 1919.

[p. 245]

par les mots: superius, contratenor, tenor, bassus et parfois quinta pars. Elles n'en sont pas moins instrumentales et s'exécutaient par les familles de violes, de bois, et cetera, ou encore par le mélange des instruments dont on pouvait disposer.’

En nog nader haalt Expert uit het beroemde standaardwerk van Thoinot Arbeau L'orchésographie het volgende aan: ‘On les peult jouer avec violons, espinettes, fluttes traverses et à neuf trous, haulbois et toutes sortes d'instruments, voire chanter avec les voix.’

Thoinot Arbeau (pseudoniem⁹⁴ van Jean Tabourot) was de samensteller van het eerste boek over de danskunst: L'orchésographie getiteld (1589). Hierin waren onder andere de verschillende passen en evoluties aangegeven door bepaalde conventionele tekens, een soort tabulatuur. Het zijn hoofdzakelijk de pavanes, passemezzi en branles (brandi) die daarin behandeld worden. Bij de grote Parijse muziekuitgever Attaignans kwamen ontelbare van zulke gezongen of gespeelde danceries uit. Van twee der meest bekende componisten worden door het oude-instrumenten-ensemble hedenavond enkele dezer dansen gespeeld. Het zijn:

Claude Gervaise, violist in de kapel van Frans I, en Estienne du Tertre, componist van vele Franse chansons.

Van de eerste horen wij een pavane, gaillarde en een paar branles. Van Du Tertre twee Schotse branles.

De pavane is een dans van Italiaanse oorsprong (Padua) in tweedelige beweging en van ernstig karakter. Zij vormt een hoofdbestanddeel der vocale en instrumentale dansliteratuur der zestiende eeuw. Meest werd zij samengesteld met, gevolgd door, de gaillarde, een snelle na- of springdans in driekwarts. In Italië werd dit de saltarello. De branle was een matig bewogen reidans, meest met gezang en refrein na de strofen. Henry Expert noteert de bransle gay en de bransle d'Escosse: driedelig; de bransle de Bourgogne: tweedelig.

Behalve in dit ensemble zullen wij de oude instrumenten nog in andere tijdovereenkomstige combinaties horen.

De quinton, viola da gamba en de viola da braccio, ondersteund door het noodzakelijk harmonie aanvullend clavecin, zullen zich verenigen in een hoogst eigenaardig werk van de grote Couperin, getiteld: Le Parnasse, ou l'apothéose de Corelli.

Deze ‘Grande Sonade en Trio’ komt voor in het einde van het boek Les Goûts réunis.

Belangwekkend is het van de Préface kennis te nemen, waar het onder andere heet:

Le goût Italien et le goût François, ont partagé depuis longtems (en France) la République de la Musique; à mon égard, j'ay toûjours estimé les choses qui le méritoient, sans acception [sic] d'auteurs, ny de nation; et les premières Sonades Italiènes qui parurent à Paris il

94 Het gaat hier om een anagram. Jehan (met h) Tabourot (1520-1595) was kanunnik in Langres. De ondertitel van zijn Orchésographie luidt Traicté en forme de dialogue par lequel toutes personnes peuvent facilement apprendre & practiquer l'honneste exercice des dances.

[p. 246]

y a plus de trente années, et qui m'encouragèrent à en composer ensuite, ne firent aucun tort dans mon esprit, ny aux ouvrages de Monsieur de Lulli, ny à ceux de mes ancêtres, qui seront toûjours plus admirables qu'imitables. Ainsi par un droit que me donne ma neutralité, je vogue toûjours sous les heureux auspices qui m'ont guidé jusqu'à présent.
La Musique Italiène ayant le droit d'ancienneté sur la nôtre, on trouvera à la fin de ce Volume une grande Sonade-en-Trio, qui a pour tître, l'Apothéose de Corelli. Une légère étincelle d'amour propre m'a déterminé à la donner en Partition. Si quelque jour ma Muse s'élève au dessus d'elle-même, j'oseray entreprendre aussi, dans un autre genre, celle de l'incomparable Monsieur de Lulli; quoyque ses seuls ouvrages dûssent suffire pour l'immortaliser.

Gracieuzer verontschuldiging voor de ‘légère étincelle d'amour propre’ dat een auteur iets moois aan de wereld geeft, bestaat er wel niet.

Alzo bracht Couperin le grand, die het hoogtepunt van de oud-Franse klaviermuziek is, hulde aan zijn grote renaissance-tijdgenoot Corelli, de afgod van het muzikale Rome, de hartstochtelijke schilderijenliefhebber, die naast Raffael begraven ligt.

Ook deze ‘Sonade-en-Trio’ is een zuiver, gracieus en teder kind van de Grieks-Latijnse renaissance.

A. de W(al), wiens Inleiding voor het eerste concert van het hedenavond optredende ensemble ik hierboven voor een goed deel overnam,⁹⁵ besluit met een citaat van Jean-Aubry, dat ik mijn lezers niet wil onthouden.

Couperin, c'est toute la grâce aimable et parisienne, c'est tout l'esprit sociable, c'est le goût des danses, des sociétés, des soupers fins, des jeux et des liaisons où l'amour a moins d'importance que le plaisir et que l'attrait que l'on découvre à deviser galamment à leur propos. Couperin c'est l'esprit du pittoresque.⁹⁶

95 A. de Wal (1876-1952), muziekcriticus van Het Vaderland, schreef de inleidingen, gewijd aan oude en moderne Franse muziek, voor een drietal abonnementsconcerten in Diligentia Den Haag.

96 Jean-Aubry (1916), 47. Pijper citeert niet correct; de slotzin bij Jean-Aubry luidt: Couperin c'est le sentiment du pittoresque.