Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 230]

Het concert van Kathleen Parlow en nog wat⁶⁷
28 november 1919 (UD)

Mijn zeer gewaardeerde criticus-plaatsvervanger heeft mij woensdagavond allervriendelijkst uit de brand geholpen en ik kan niet nalaten hem met hoofse gratie in het publiek mijn dank te betuigen.

Waarom ik met de heer Z. aanvang, lezer, en niet met miss Parlow? Wel, de heer Z., wiens ware naam zich na zijn recensie van gisteren meer dan raden laat, heeft over het eerste concert van Kathleen Parlow een kritiek geschreven, waarmee ik het vrijwel volkomen eens ben. Maar, eilaas, vanavond kookt het in mijn inktpot. De heer Van - pardon, de heer Z., doet mij de eer aan mijn inleiding in het Tivoli-programma over Debussy-Ravel zeer herhaaldelijk te citeren en - bovendien - sommige citaten te interpreteren in verband met de tijdgeestelijk meditatiën van meester Van Lunteren (Z's alter ego) in niet weinig zaterdagavondbladen van het UD. Wat natuurlijk volkomen in de haak is. Doch aangezien ik het met sommige weemoedige conclusies uit mr. v. L.'s betoog vooralsnog niet geheel en al eens ben, voel ik mij gedrongen mijn bedoelingen uit het Debussy-Ravel-inleidinkje hier en daar wat scherper toe te spitsen.

Wanneer ik van het animisme van de rijpe Debussy spreek, dan meen ik met dit animisme iets anders, iets subliemers dan de godsdienst der menseneters, Maori's of Knopneuzenkaffers. Een andere interpretatie van dezelfde oergedachte mijnentwege (laat ik mij in der muzen naam niet in de dialectiek verwarren!) Wanneer men bij een genie dezer twintigste eeuw in hoogste instantie animistische denkbeelden ontmoet, dan is dat, meen ik, nog niet hetzelfde als ‘het geloof van wilden en onbeschaafden’. Ik meen ook dat het christendom van de apostel Johannes niet veel lijkt op de geloofsbelijdenis, ‘zoals hij dit opvat’ van een kerkenraadslid uit Ammerstol. Het verschil is: dat een Hollands calvinist géén onderscheid zou willen zien en een Nieuw-Zeelander wél. Maar dat maakt voor ons, meester Van Lunteren, toch niets uit!

Ik begrijp volkomen dat gij mijn uitlatingen gaarne in uw tijdgeestelijke meditaties betrok; waar het hart vol van is, loopt zelfs de muziekkritiek van over. Maar ik voel niets voor uw conclusie dat het oude Europa met haar beschaving de nachtschuit intrekt ten behoeve der Aziaten! Ten behoeve van het jonge Amerika - volgaarne! Genoeg hierover. U schrijft verder: dat een kunstwerk een geval is geworden om over te debatteren, meer dan om ernaar te kijken of te luisteren. Mijnentwege - ofschoon ik persoonlijk misschien een te reactionair artiest ben om niet duizendmaal liever de Prélude à l'après-midi d'un faune te spelen dan erover te schrijven! Of sommige

67 Het conflict tussen Tivoli en het U.S.O. was in het najaar van 1919 tot een uitbarsting gekomen met het besluit van het U.S.O. om in het komende seizoen niet meer in Tivoli op te treden. Deze recensie en de polemiek die Pijper met ‘Z.’ (= S.A. van Lunteren) voert, heeft alles met dit conflict te maken. Opmerkelijk is dat Van Lunteren de echtgenoot was van Helena van Lunteren-Hansen, jarenlang Pijpers pianolerares. In zijn recensie van 27 november 1919 neemt Van Lunteren het op voor Van Gilse. Pijper was waarschijnlijk het meest geraakt door de opmerking dat het concert zelf achterwege zou kunnen blijven vanwege het debatteren in de toelichting vooraf en in de recensie na afloop. Van Gilse trok immers Pijpers onafhankelijkheid als criticus in twijfel, omdat hij ook adviseur van Tivoli en redacteur van de Tivoli-gids was. Zie Een ander licht, LIX-LX.

[p. 231]

schilderijen van Le Fauconnier te genieten (als ik ze maar goûteren kon!!) dan de hanenpoten ‘Dieu te voit’ te ontcijferen.⁶⁸ Maar gij ziet, Van Lunteren, in de vervloeiing muziek-literatuur-schilderkunst-et cetera: een verrottingsproces. Alweer: mijnentwege. Gij en ik, wij zijn beiden te zeer kinderen van onze tijd, om niet mee te vergaan - of: mee te bloeien, al naar ge het ziet. Doch alle oosterse schilders uit de bloeitijd schreven hun schilderijen vol met ganse verhalen! Exotisme, zegt ge? Goed: ik sla een Dürer-album op. Elke tekening bevat een vertelling. Decadent? En de muziek van Satie, zou die zonder het romannetje ongenietbaar zijn? Misschien, voor ons. Weten wij zeker dat Bachs Capriccio über die Abreise eines Freundes⁶⁹ voor zijn tijdgenoten het programma kon ontberen? Zouden François Couperins Amours badins, Rossignol en amour, L'amour au berceau zijn galante collega's bekoord hebben zonder het literaire aperçu-in-zakformaat? Weet gij het zeker? Ik niet.

En, om op Satie terug te komen: ik kan de ‘vieux sequins, vieilles cuirasses’ zeer wel genieten zonder het verhaal. En gij Johan Wagenaars Schipbreuk zeer wel zonder dat ge las dat de bassolo, zodra het schip gestrand is, door een ondiepe bas gezongen moet worden. Nietwaar?

En dan, mr. Z., deed gij mij géén dienst met de ironische opmerking - die ik zelf zeer naar waarde weet te schatten overigens - dat ‘de uitvoering der werken best achterwege kan blijven, aangezien men ze eerst kan toelichten in een programma, daarna dit programma bespreken in de krant’.

Voor sommigen, mr. Z., brengt gij mij daarmee in een vals licht. Men heeft mij opgedragen om in de Tivoli-programma's inleidingen over de uit te voeren kunstwerken te schrijven. Het Dagblad verwacht van ons kritische besprekingen over de uitgevoerde werken. Als criticus staan wij geheel en al buiten alle partijtwisten en ik heb mij stellig voorgenomen, hoezeer mij ook de zaak van het Utrechtse orkest ter harte gaat, in mijn kritieken met geen woord te spreken over die ‘frisse, vrolijke krijg’! Nu niet en nooit. Dit voor de oppervlakkige lezers.

Om op het concert van gisteravond te komen: de heer Z. schreef indertijd zeer terecht: ‘... zij blijft een hele avond boeien, maar ook niets meer dan dat’. En: ‘geen moment heeft zij diepere ontroering, enige lichtere vreugde of donker-warme aandoening geschonken’.⁷⁰

68 Henry Le Fauconnier (1881-1946) verbleef gedurende de Eerste Wereldoorlog in Nederland, waar hij grote invloed uitoefende op de schilders van de Bergense school. Hij had een belangrijk aandeel in de introductie in ons land van nieuwe kunststromingen zoals het kubisme. In zijn uitvoerige artikel ‘De Geest des Tijds’ van 16 november 1919 zegt Van Lunteren over een schilderij van Le Fauconnier: ‘Zo schrijft Le Fauconnier dan midden over zijn schilderijen met naakte vrouwen: “Dieu le voit”, maar ik zie het ook en anders dan hij zich verbeeldt.’ Pijper refereert hieraan, maar hij schrijft: ‘Dieu te vois’, hetgeen grammaticaal onjuist is. In oktober 1917 hing er bij kunsthandel C.L.H. van der Linden een werk met de naam Dieu te voit; quatre compositions pour une chambre de méditation. De doeken waren getiteld: I L'assassin; II Le chasseur halluciné; III Le bal masqué; IV L'indolente. Le Fauconnier was betrokken bij de Onafhankelijken, zodat het goed mogelijk is dat Van Lunteren en Pijper het bewuste schilderij hebben gezien op een van de Onafhankelijken-tentoonstellingen.

69 Bedoeld is Bachs Capriccio sopra la lontananza del suo fratello dilettissimo (Capriccio über die Abreise seines überaus geliebten Bruders), BWV 992, in 1706 gecomponeerd ter gelegenheid van het vertrek van Johann Jakob Bach, die dienst had genomen in het Zweedse leger.

70 Z. in het UD van 10 oktober 1919.

[p. 232]

Ik zou hier nog bij willen voegen: Miss Parlows vroegere exclamaties, die boeiden (doch ook niet meer dan dat), hebben zich gecondenseerd tot een onafgebroken, zakelijk fortissimo. Waar een piano of pianissimo staat, speelt zij inderdaad meno forte. Alles is hopeloos vergrofd en wij, die vroeger hoopten dat het al te blanke, Ophelia-achtige van haar spel mettertijd zou doorgloeid raken van zeldzamer tinten - wij zijn meedogenloos teleurgesteld. Het is niet blank meer, het is mager; haar arpeggio's klinken als scheurdet ge stijf papier, haar continue fortissimo's als een oorlogsverklaring. En dan wenste ik dat zij zich kon afwennen om alle tutti's - die ook muziek zijn! - te bederven door onbeleefd pizzicato (ook alweer fortissimo) na te stemmen. En zij doet dergelijke verbijsterend onartistieke dingen met een weergaloos flegma. Zij trekt zich niets aan van de gekraakte stemming; zij zegt haar Tsjaikovski op en haar Bach en haar Popper-Auer. En wij applaudisseerden!⁷¹

71 Naar aanleiding van deze tekst schreef Van Lunteren op 3 december nog een ingezonden brief in het UD. Daarin gaat hij op diverse aspecten in, maar niet op de kwestie U.S.O. - Tivoli en Pijpers rol daarin.