Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Iets over de muziek der Russen
5 november 1919 (Tivoli-gids)

De hedenavond uitgevoerde Vierde symfonie van Peter Iljitsj Tsjaikovski is mij een langverbeide aanleiding om eens iets over de zo belangrijke Russische componisten te schrijven. Ik wenste dat ik meer van hen wist. Maar de Franse en Duitse literatuur over deze muziek is schaars. En de namen der grote Russische meesters komen slechts in beperkt aantal op onze programma's voor. Tsjaikovski is er nog het best aan toe: zijn (Vierde,) Vijfde en Zesde symfonie zijn repertoirenummers en de Serenade voor strijkorkest heeft bijna elk concertbezoeker ten minste eenmaal gehoord. Anders is het met de overigen. Moesorgski is op de programma's van het Amsterdamse Concertgebouw vertegenwoordigd geweest met zijn Nuit sur le mont chauve; zijn Coin d'enfants,⁹ vijf of zes liedjes over (niet voor!) kinderen, zijn ook hier, ik meen door Berthe Seroen het eerst, gezongen, evenals de doodsliederen¹⁰ en het beroemde Hopak. Ook speelt Evert Cornelis niet zelden de pianocyclus Tableaux d'une exposition. Maar Moesorgski's

9 De kinderkamer (1868-72), beter bekend als Enfantines.

10 Liederen en dansen van de dood (1875).

[p. 202]

meesterwerk, de opera Boris Godoenov, wacht nog op een opvoering. En de werken van Borodin, Balakirev, Rimski-Korsakov, van de futurist Stravinsky¹¹ - wie kent ze? Nu ja - Ouverture Nuit de mai,¹² nu ja, Stravinsky's Vuurwerk - doch ik vraag u, wat zijn tien, twintig nummers op de productie van een geheel land, dat zo groot is als het ganse overschietende deel van Europa?

Het spijt mij dat ik onlangs verhinderd was het Cyclusconcert bij te wonen waarop de heer Van Gilse een mij onbekend pianowerk met orkest van Ljapoenov¹³ uitvoerde. Wanneer Van Gilse zich voor de Russen blijft interesseren, dan wachten ons nog schone verrassingen.

Van het oude Russische volkslied weten wij niets. En dit is waarschijnlijk een belemmering bij het leren verstaan van de werken uit de periode Glinka († 1857) tot en met Tsjaikovski († 1893). Het komt mij voor dat daar Aziatische (Mongoolse) elementen in liggen, waarvan de invloed op onze moderne kunst niet te onderschatten is. Op welke wijze ik mij die beïnvloeding denk, hoop ik verderop duidelijk te maken.

Michael Glinka wordt door de muziekgeschiedenissen Ruslands eerste nationale componist genoemd. Zijn bekendste werk, de opera Een leven voor de tsaar, was lange jaren de Russische volksopera bij uitnemendheid. Of het nog zo zal zijn...? de naam laat het niet vermoeden!¹⁴

Van horen spelen kennen de meesten onzer geen noot van deze componist. Evenmin van zijn jongeren Serov en Dargomyzjski. Eerstgenoemde staat bovendien bekend als de eerste Russische muziekcriticus. Hij gaf een muziek- en theaterperiodiek uit, kon het daarmee echter niet langer dan ruim een jaar (1867-1868) bolwerken. Sommigen willen de oorzaak van dit fiasco in Serovs betrekkelijk reactionaire gezindheid zoeken: de zogezegd jong-Russische school was hem niet sympathiek (het vijftal Moesorgski, Borodin, César Cui, Balakirev en Rimski-Korsakov).

Wat het specifiek Russische, het on-Europese in de werken van Serov, Glinka en Dargomyzjski is, vermag ik helaas niet aan te geven. Maar ik vermoed dat de nationalismen van de drie genoemden die van Tsjaikovski wel niet ver zullen ontlopen. En dan signaleren we in de eerste plaats een grote neiging voor het retorische;

11 In de jaren vlak na de Eerste Wereldoorlog werd het woord futuristisch in de Nederlandse muziekkritiek meestal in algemene zin gebruikt als aanduiding voor het ‘ultramoderne’ in de muziek, en dus niet specifiek voor de Italiaanse kunststroming. Van Wessem vraagt zich in De muzikale reis vertwijfeld af of hij niet ‘futurist’ genoeg is om de ‘helse verwikkelingen’ van Schönberg te kunnen volgen (p. 17) en op pp. 84-85 behandelt hij de ‘futuristen’ Daniël Ruyneman en Jacob van Domselaer. In zijn Inleiding tot de moderne muziek (eerste druk) behandelt Van Wessem ‘de vertegenwoordigers der moderne muziek’ onder de kopjes ‘De impressionisten’, ‘Arnold Schönberg’ en ‘De futuristen’. Matthijs Vermeulen gebruikt het woord in De twee muzieken, deel II, 64 en 88 (de laatste maal overigens wél in direct verband met de Italiaan Pratella). Als Pijper het woord gebruikt, is het nooit gerelateerd aan de ‘officiële’ Italiaanse futuristen, maar heeft het de algemene betekenis van modern, avant-gardistisch, toekomstgericht. In deze recensie heet Stravinsky een futurist, op 18 oktober 1920 heeft Pijper het over de Franse futuristen (de Groupe des Six) en op 6 oktober 1921 noemt hij Lord Berners een futurist.

12 Ouverture van Rimski-Korsakovs opera Maiskaja notsj (Meinacht), op basis van een tekst van Gogol.

13 Op het eerste Cyclusconcert van 22 oktober is door het U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse met als soliste Gretha Tekke uitgevoerd de Oekraïense rapsodie. In het UD staat Liapounoro; dit is een zetfout.

14 De laatste tsaar, Nicolaas II, was op 2 maart 1917 afgetreden en op 16 juli 1918 omgebracht.

[p. 203]

een verliefdheid op de donderstormende climaxen enerzijds, op de languissantste lyrieken anderzijds. De muziekgeschiedenissen noemen dat ‘... bald eine weibliche Zartheit und Sinnigkeit, bald eine halbasiatische Wildheit’.¹⁵ Men zou misschien ook kunnen spreken van een lijdelijke bezetenheid - men gaat denken aan Raskolnikov, aan Pseldonimov.¹⁶ Doch ik behoef al deze associaties niet bij u op te roepen, want wie onzer heeft de werken van Dostojevski, Gorki, Tolstoj en Andrejev niet gelezen, wie onzer kent niet de zeldzame karaktertrekken, het allesoverwinnende fatalisme en de barbaarse tederheden dezer mensen? En ook de breedsprakigheid, de liefde voor de volmaakte details, de zorgeloze onbekommerdheid om wat wij westerlingen ‘stijl’ gelieven te noemen, treffen wij zowel bij de geniale literatoren als bij de representatieve componisten aan.

Rusland is het land der nooit vermoede wonderen. Er kan daar plotseling een boer, een moezjiek opstaan die occulte gaven bezit, die aan het bijgelovige hof van de bijgelovige tsaar aller Russen geroepen wordt en daar in minder dan geen tijd alleenheerser is. Raspoetin was de eigenlijke heerser over Rusland, vóór de revolutie. En in datzelfde land blijkt een der hoogste adellijken (Tolstoj) de profeet van het socialisme en, om op ons terrein terug te komen, bijna alle representatieve componisten zijn dilettanten. De componist van het Russische volkslied, Alexis Lvov, was generaal, Borodin was professor in de chirurgie,¹⁷ Tsjaikovski was aanvankelijk jurist, Rimski bekleedde het ambt van muziekinspecteur der Russische vloot, César Cui doceerde vestingbouwkunde aan een militaire hogeschool.

Naar mijn persoonlijke overtuiging houd ik Modest Moesorgski voor het grootste muzikale genie dat Rusland tot dusverre voortgebracht heeft. En eventuele aziatismen die in onze West-Europese kunstmuziek zijn doorgedrongen, hebben wij aan hem te danken, (of te wijten, al naar ge wilt). Laat ons bedenken dat Claude Debussy's werk door deze meester een tijdlang volkomen gedomineerd is - een anekdote, door Jean-Aubry, de beroemdste Franse musicoloog van deze tijd, meegedeeld, bewijst dit eens te meer. Ik veroorloof mij die in haar geheel over te nemen: ‘Un soir où je sortais de chez Claude Debussy, me hâtant précisément pour aller entendre Boris Godounov, le compositeur me dit avec une expression plaisante et ironique: “Vous allez entendre Boris; ah!, vous verrez, il y a tout Pelléas¹⁸ là-dedans.”’¹⁹

Moesorgski, die van 1839 tot 1881 leefde, was zijn tijd ver vooruit. Zijn kinderliederen zijn enige tientallen jaren ouder dan het meeste werk van Hugo Wolf, de grootste Duitse liederencomponist ná Schubert. Hugo Wolf echter heet de eerste meester die het ‘woord’ in zijn liederen de rechtvaardige plaats gaf, Hugo Wolf heet de eerste liederzanger die ‘richtig deklamierte’. Ik stel er prijs op de anciënniteit van Modest Moesorgski's declamatie tenminste vast te stellen. De woordbehandeling in

15 Bernhard Kothe, Abriss der allgemeinen Musikgeschichte (Leipzig 1919), 325.

16 Hoofdpersonen uit respectievelijk Dostojevski's Schuld en boete en Een nare geschiedenis.

17 Borodin was arts en chemicus.

18 [WP:] Pelléas et Mélisande, drame lyrique par Claude Debussy. Paroles de Maurice Maeterlinck, première représentation à Paris, le 30 avril 1902.

19 Jean-Aubry (1916), 89.

[p. 204]

de zojuist genoemde kinderliederen is veel subtieler, veel directer dan wát van Hugo Wolf ook. Waarmee ik natuurlijk tegen Wolfs op zichzelf sublieme gezangen niets zeggen wil.

De modernste Russen, de ‘ultraïstes’. Ik kan u op het ogenblik slechts één naam noemen: Igor Stravinsky - doch die behoort dan ook tot de alleruiterste linkervleugel. Hij vormt met Alfredo Casella, de Italiaan, en diens medestander Francesco Malipiero en met de Parijzenaar Erik Satie een groep van kosmopolitische muzikale vrijdenkers wier weerga ik in de geschiedenis tevergeefs zoek. Stravinsky's laatste werk schijnt een ballet te zijn, Le sacre du printemps, waarvan de opvoering te Parijs een klein schandaal moet hebben veroorzaakt. Stravinsky's bentgenoot, de schrijver Jean Cocteau, vertelt in een boekje over de modernste muziek-, schilder- en beeldhouwkunst, getiteld Le coq et l'arlequin, wonderen van dit werk.²⁰

Ik heb veel verwachting van de evolutie der publieke belangstelling, maar ik vrees toch dat men de première van Le sacre du printemps binnen tien, vijftien jaren nog niet tegemoet kan zien!²¹

20 Pijper noemt Le coq et l'arlequin, dat in 1918 verscheen, hier voor het eerst.

21 De Nederlandse première was op 12 oktober 1924 door het Concertgebouworkest onder leiding van Pierre Monteux. Zie ook voetnoot 130 bij de recensie van 27 februari 1926.