Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 198]

Judith Bokor
4 november 1919 (UD)

Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen
Judith Bokor (violoncel) en Marcel van Gool (piano)
Saint-Saëns: Violoncelconcert nr. 1 in a (met pianobegeleiding)
Werken van Boccherini, Valensin, Tsjaikovski en Popper

Het programma van Judith Bokor beantwoordde niet helemaal aan de hoge eisen die ik thans, na haar gehoord te hebben, aan deze violoncelliste meen te mogen stellen. Speelde zij violoncel gelijk de eerste de beste snelvingerige en langzaamhoofdige virtuoos, ik zou deze opmerking niet gemaakt hebben. Judith Bokor beschouwe mijn onvoldaanheid zoals ik haar bedoel: als een compliment.

Een oude sonate - we zijn dankbaar, doch niet voldaan; ‘het’ violoncelconcert, dat van Saint-Saëns natuurlijk - onze dankbaarheid neemt kritischer vormen aan. Dán pauze, dan... eigenlijk niets meer. En het is jammer: ik moet mevrouw Bokor thans kritisch gaan beschouwen naar aanleiding van een paar - o, zeer respectabele - werken, die in de loop der tijden eigenlijk zijn geworden: projectieapparaat voor de opvattingen van grote, grootste en extra-allergrootste virtuozen. Terwijl ik mij voorstel dat het zó moest zijn: de virtuoos zij vertolker van de opvattingen der scheppers, zij middelaar tussen componist en toehoorder. Het is van belang dat wij dit onderscheid goed in het oog houden, want de keuze van zijn programma's bepaalt in negenhonderdennegenennegentig van de duizend gevallen de psyche van de optredende kunstenaar met meer zekerheid nog dan de reproductie der gekozen nummers, die immers door allerlei bijkomstige omstandigheden beïnvloed kan worden, ten goede en ten kwade.

Wat is er mevrouw Bokor aan gelegen, dat ik haar hier voor het forum van het Utrechtse publiek, dat tussen haakjes meer blijken van belangstelling had moeten geven, gisteravond - ga prijzen als een zeer singulier violoncellospeelster, als een door het (nood)Lot gezegende artieste? Na haar Boccherini-reproductie begon ik te wensen, vurig te wensen, dat zij haar buitengewone gaven toch in dienst van hogere idealen stellen mocht. Wanneer zij minder de paadjes van alleman volgde, wanneer zij de moed had getoond af te wijken van de Baedeker der virtuozen - Judith Bokor had mij het geluk kunnen schenken een dithyrambe op haar uitzonderlijke gaven te schrijven. Nu zijn we nuchter gebleven, nu ontbrak de heilige dronkenschap van het enthousiasme - nu zijn wij veroordeeld tot klare gedachten achter koele voorhoofden - helaas. Want klaarte en koelheid zijn sublieme dingen, doch in de kunst bestaat hogers - niemand die dit beter kan weten dan Judith Bokor zelve!

Ik was in de pauze een ogenblik verrukt bij de ijdele gedachte hoe schoon het had kunnen wezen! Stel u voor: ze had in plaats van Saint-Saëns' concerto, dat men niet met piano behoort voor te dragen, een sonate van Beethoven, mijnentwege de fraaie sonate van Saint-Saëns zelf kunnen spelen - ze had ons misschien na de pauze de mysteriën van een Debussy kunnen binnenleiden!

[p. 199]

Ik zal haar lange kritische ontledingen besparen. Sommige abrupties in Saint-Saëns leken mij wat onoverdacht - de psychische inzinkingen in de Finale⁵ van hetzelfde concert hadden waarschijnlijk fysieke oorzaken, vermoeidheid. De afzonderlijke, loslopende lijntjes in het (mij onbekende) menuetje van Valensin⁶ - wat een exquis bonbonnetje, nietwaar? - werden niet steeds even strak getrokken en dus begon de praline een klein beetje te smelten. Maar dit is vrijwel alles wat ik wil opmerken. Daar zijn nog opinies van haar die ik niet deel, met name in Saint-Saëns en Tsjaikovski. Doch het kan de lezer slechts matig interesseren of ik mij een of ander tempo vier metronoomgraden sneller of langzamer denk, of ik de dynamische expressie van een cantilene anders voel. Dit te signaleren ware muggenzifterij. En er blijft dus alleen mijn ontevredenheid betreffende het gehalte van haar programma over. Doch zij leze hieruit vooral waardering van haar kwaliteiten. Ik zou er niet aan denken op de programma's van een Pártosje of een Nyiregyházytje soortgelijke aanmerkingen te maken. Dat is me niet de moeite waard. Maar Judith Bokor is iemand; haar verrukkelijke techniek kan niet beter verlangen dan zich in dienst te stellen van de lichtende meesterwerken. Haar kostbare toon tovert u onvermoede zaligheden voor; haar zeldzaam temperament is een verkwikking en een verlustiging voor de ziel.

Ik geloof, dit hier is voldoende. Ik verwacht dat mevrouw Bokor een vaste gast onzer podiums zal blijven; dat zij een gaarne geziene gast wordt, betwijfel ik geen seconde. Maar ik bid haar om wat minder locus communis. Waarlijk, het concert van Saint-Saëns horen we vaak genoeg, en we twijfelen er nu geen ogenblik meer aan dat ze dit en het concert van Haydn en mijnentwege nog een stuk of zes andere heel mooi speelt. Laat ze dit bewaren voor haar orkestconcerten. En dat ze alle trucs, nodig voor Tsjaikovski, voor Popper beheerst, weten we nu ook. Nu wachten wij op Grote Kunst (met twee hoofdletters). Het zal mij een grote vreugde zijn een sonatenavond van haar bij te wonen. Al was het morgen aan de dag!

5 Pijper schrijft vanaf dit moment ‘het finale’ en hij houdt dat vol totdat hij in 1926 voor het Concertgebouworkest programmatoelichtingen gaat schrijven. In Het Papieren Gevaar is consequent voor de gangbare vorm gekozen.

6 Het Menuet uit de Eerste symfonie van Georges Valensin (1844-1890?) kende een aantal arrangementen, waaronder dus blijkbaar één voor cello en piano.