Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

César Franck
(10 december 1822 - 10 november 1890)
29 oktober 1919 (Tivoli-gids)

In het jaar 1915 hebben een tiental Franse musici, musicologen en muziekvrienden te Lyon een aantal lezingen gehouden ‘pour la musique française’. Deze lezingen zijn, gebundeld, uitgegeven bij Georges Crès in 1917 en zo kwamen zij ook mij in handen.²⁹⁶ Van groot muziekhistorisch belang is het boekje nu juist niet, het houden en

296 Pour la musique française: douze causeries (Paris/Zürich: Éditions Georges Crès, 1917). Inderdaad gaat het om een ‘Cycle de douze conferences donnees a Lyon de mars a juin 1915’. De tekst van Charles Roland over César Franck waaruit Pijper citeert, staat op pp. 255-273.

[p. 185]

uitgeven van die lezingen blijkt, bezien in het licht der omstandigheden, voornamelijk een cultuurverschijnsel geweest te zijn. Doch voor een der ‘conférences’, gehouden door Charles Roland, over César Franck wil ik uw aandacht vragen. Roland noemt de meester, wiens Symfonie hedenavond uitgevoerd zal worden: ‘le fondateur de la musique symphonique française’. En met deze woorden is de grote componist inderdaad het duidelijkst gekarakteriseerd. Zijn kunst berust geheel en al op de technieken der oude Meesters, is geïnspireerd op de grote Duitse Klassieken, doch zij is in wezen niet klassiek. Johannes Brahms, wien de Grote Voorbeelden ook altoos dicht voor ogen zweefden, vertoonde affiniteiten met Schumann, met Beethoven en Schubert, en zijn apostelen hebben hemel en aarde bewogen om te bewijzen ‘dass er trotzdem ein Original war’.²⁹⁷ Wat op die wijze natuurlijk niet lukte. Franck evenwel was een gans andere natuur dan de Meesters van wie hij technisch leerde. En zodoende hebben alle kunstwerken die hij na zijn compositorische vlegeljaren schiep, een eigen accent.

Vanwaar deze uitzonderlijkheid? Het leven van ‘le docteur angélique de la musique’ heeft weinig opmerkelijks vertoond. Zijn levenslijn verloopt met slechts weinig bochten en nog minder vibreert zij door plotselinge schommelingen.

Ná de studietijd wachtte hem de harde muziekpraktijk en daarin is hij gebleven - tot zijn dood toe. Geen concertreizen, gelijk Berlioz die maakte, konden hem nieuwe indrukken bezorgen; geen contact met de grootste geesten van zijn tijd brachten hem schokken in zijn gedachtewereld toe, hij kende niet de schering van het leven zoals Verlaine en Baudelaire, hij kende niet de schoonheid van de Waan zoals Boccaccio, noch de levenssynthese der oosterse wijsgeren. Klein, benepen mocht hij de spitsroeden zijner achtenzestig jaren lopen - zijn ‘roeping’ was voor het oog der mensen orgel- en pianolesjes geven; de werken die hij waagde te maken, werden door de ‘autoriteiten’ met schouderophalen terzijde gelegd. De grote mannen van zijn tijd, Ambroise Thomas, de directeur van het conservatoire waaraan Franck zijn orgellessen gaf, Gounod, wiens meesterwerk Ave Maria op een preludium van Bach nog in veel fatsoenlijke bovenachterkamers door veel lieve oude-dames-zonder-muzikaliteit-en-stem op veel aftandse pianootjes gekweeld en getokkeld wordt, zij waren verontwaardigd. En terecht. Want hier kwam een Meester, een Grote aan het woord, die torenhoog boven zijn knutselende tijdgenoten uitstak; en ook in de tachtiger jaren paste Strindbergs paradox reeds: ‘Zalig zijn de kleinen, want het hemelrijk behoort hun toe en spoedig zal hun ook het aardrijk behoren!’²⁹⁸ Franck was geen Gulden Middelmatige en niets van hetgeen hij schreef, was de mensen van vroeger horen bekend; de ‘originaliteit’, die na negentienhonderd elk scheppend kunstenaar zich wil veroveren - tot elke prijs! - was voor César Franck een belemmering.

Zijn werk onderscheidde zich op twee manieren van dat van zijn ook componerende tijdgenoten. Technisch: Franck kon alles; hij beheerste alle stijlen, kon zich in

297 Pijper verwijst daarmee naar Krause (1892). Zie de programmatoelichting van 8 oktober 1919.

298 Pijper citeert uit Strindbergs korte verhaal De små (De Kleine) uit 1887. Het is uiteraard een variatie op Mattheus 5:3-4: Zalig zijn de armen van geest; want hunner is het Koninkrijk der hemelen.

[p. 186]

alle genres bewegen, terwijl de Franse componisten rond '70-'80 niets konden en de muzikale hegemonie volstrekt aan Duitsland was.²⁹⁹ En psychisch: Franck was een gelovige natuur; hij was een godvruchtig mens wiens levensraadsels door de kerk opgelost konden worden; zijn grootste werken kon hij eerlijk en oprecht aan de Hemel opdragen, gelijk dat andere grote kind: Bruckner.

Roland zegt het zo juist: ‘Enfin et surtout, comme un primitif, Franck est un croyant et un mystique. Croyant, il l'est avec une pureté et une ferveur adorable. Comme son coeur, sa religion est toute amour, toute pitié: son Dieu, celui que son oeuvre glorifie, n'est pas le Dieu terrible et fort du Choral de Luther, ni le Dieu janséniste de Pascal - C'est un Dieu qui aime trop pour punir, c'est le Jésus miséricordieux des Beatitudes.’

Nietwaar, zulk een mens moest, en niet alleen in het Frankrijk van zijn tijd, wel een unicum blijven. Deze welhaast middeleeuwse kinderlijke gelovigheid stempelde de gehele mens, determineerde zijn ganse kunst. ‘[...] le propre de la musique de Franck est d'être non point dramatique ni pittoresque, mais contemplative, [...] c'est à dire [...] d'être l'expression d'une méditation qui, dans un élan de lyrisme, s'abstrait de la réalité matérielle et se meut entre l'apaisement et l'extase.’

Ook de symfonie is van een contemplatief karakter. Zij gaat u voorbij als in een koele kathedraal een orgelmeditatie van een zeer zeldzame meester. De orgelklank is voor of na Franck nooit volmaakter door een orkest weergegeven. Niet altijd is die eigenaardigheid een voordeel voor het klinken der stemmen: de grote, canonische koperpassages zouden, wat ‘wereldser’, wat minder ascetisch streng omkleed, stellig nog grootser geklonken hebben. Doch ik ken niets van groter klankschoonheid dan de eerste bladzijden der symfonie; deze harmonieën, deze timbres verrukken en betoveren, voeren ons ‘in ein höheres Wissen’.³⁰⁰ Het zijn bovenaardse stemmen - geen bazuinen der apocalyptische Engelen, van Berlioz - het zijn de stemmen der Serafijnen die Ernest Chausson, Francks leerling en vriend aldus beschrijft: ‘Tantôt ils planent et jettent un regard de pitié sur la terre, tantôt ils s'approchent, et prennent part aux

299 [WP:] Een sterk staaltje van de geborneerdheid zijner tijdgenoten is de bekende uitlating van Gounod na de uitvoering van Francks Symfonie: ‘L'affirmation de l'impuissance y est poussée jusqu'au dogme!’ En het geniale gebruik dat de meester van de althobo maakte, veroorzaakte slechts stupéfactie: ‘dat is toch geen instrument voor een serieuze symfonie, want (!) Beethoven en Mozart deden dit ook niet!’ [AvD:] Pijper heeft deze uitspraken gelezen in Vincent d'Indy, César Franck (1906), 30. Op die plaats vertelt d'Indy dat een van de professoren van het Parijse conservatorium na afloop van de première van Francks Symfonie oordeelde: ‘Ça, une symphonie? Mais, cher Monsieur, a-t-on jamais vu écrire du cor anglais dans une symphonie? Citez-moi donc une symphonie d'Haydn ou de Beethoven où vous trouviez du cor anglais... Allons, vous voyez bien que cette musique de votre Franck, c'est tout ce que vous voudrez, mais ça ne sera jamais une symphonie!’

300 Bettina von Arnim schrijft in haar brief aan Goethe van 28 mei 1810 uitgebreid over haar ontmoeting met Beethoven. Hij zou haar o.a. gezegd hebben: ‘Sprechen Sie dem Goethe von mir, sagen Sie ihm er soll meine Symphonien hören, da wird er mir recht geben, dass Musik der einzige unverkörperte Eingang in eine höhere Welt des Wissens ist.’ (Bettina von Arnim, Werke 1, Goethes Briefwechsel mit einem Kinde, 347). Pijper kent de uitspraak waarschijnlijk uit Berckenhoffs bloemlezing Kunstwerken en kunstenaars (230), een boekje dat hij in zijn bezit had, maar hij citeert telkens incorrect: ‘in ein höheres Wissen’ (deze recensie), ‘Übergang in ein höheres Wissen’ (24 maart 1921) en ‘Eingang in ein höheres Wissen’ (5 januari 1922). Berckenhoff citeert correct.

[p. 187]

douleurs des hommes. Peut-être mème qu'ils ont vécu autrefois, et que ces douleurs qui les touchent, ils les ont connues eux aussi. Cet attendrissement leur donne quelque chose d'humain.’³⁰¹

301 Pijper kent deze uitspraak uit het boek Pour la musique française. Daar wordt Chausson geciteerd door Charles Roland in diens artikel over César Franck (263).

[p. 188]

Barend Renden, tweede fluitist van het USO en pianosolist.
(collectie Nederlands Muziek Instituut)

Willem Pijper 1913.

[p. 189]

Ingang van Concertgebouw Tivoli en omslag van de programmaboekjes.

[p. 190]

Gerard Veerman, tot 1916 concertmeester van het USO, was primarius van het Veerman-kwartet.

Omslag van een programmaboekje van Concertgebouw Tivoli.

[p. 191]

Het Amsterdamsch Strijkkwartet bestaande uit Louis Zimmermann, Johan Herbschleb, Herman Meerloo en Frits Gaillard.
(collectie Nederlands Muziek Instituut)