Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Gustav Mahlers Eerste symfonie
30 april 1919 (Tivoli-gids)

Reeds vroeger, schrijvende over Mahlers Lieder eines fahrenden Gesellen, heb ik op het innige verband gewezen dat daar is tussen de (oudere) liederen en deze Eerste symfonie.²⁸⁰ Dit verband is niet slechts thematisch, hoewel de analogieën opvallend genoeg zijn: het hoofdthema van het eerste deel is Ging heut' morgen über 's Feld, de tweede zang der Fahrende Gesellen; het triothema van het derde deel is een citaat: ‘Auf der Strasse steht ein Lindenbaum’, het slot en het in vergetelheid verzinken van het vroegere werk.

En het tweede deel, Scherzo, herinnert weer aan een ander liedje: Hans und Grethe, met dat onvergetelijke refrein: ‘Ringel, ringel, reihn!’ - niet uit de Fahrende Gesellen-cyclus overigens, doch wel uit dezelfde tijd.

Doch de vergelijking der beide werken is belangwekkend vooral om de evolutie die de schrede liederen-symfonie voor de schepper beduidt. Ik schreef onlangs:²⁸¹ ‘Pas door de voltooiing der Eerste symfonie schijnt de meester erin geslaagd te zijn zich van de obsessie te bevrijden waarvan de oudere liederen hem niet konden verlossen. Het mag ons voorkomen dat de losmaking der kwellende gedachten in en door de symfonie veel minder definitief geweest is dan zich oorspronkelijk liet vermoeden. Wel worden dezelfde problemen in het grote werk veel scherper en dringender gesteld, de conflicten zijn nog vernietigender,²⁸² terwijl Mahler de eindelijke ontknoping gezocht en schijnbaar gevonden heeft in de giganteske veldslagen der Finale.’ Schijnbaar gevonden, want niemand zal menen dat Mahler zijn Levensraadsel met het ‘triomphale’ D-majeur (zeven hoorns met versterking!) opgelost heeft. En ook Mahler zelf niet: hij gaat (Tweede symfonie) het antwoord op alle vragen zoeken in de godsdienst (opstandingshymnen); in de Derde zoekt hij zijn troost in de Natuur, in Vader Pans rijk en in de Liefde; in de Vierde symfonie is hij gelijk de middeleeuwse mystieken kind geworden: hij heeft daar geen vragen te stellen en is gelukkig met zijn engelen, zijn elftausend Jungfrauen, Sanct Martha en Sint-Peter.

Maar in de Vijfde heeft het leven hem weer te pakken en hij overwint het op Beethovens wijze: Lebensbejahung, Lebensfreude. En in de tragische Zesde doodt het Leven hem, verwordt alles tot een spookwereld, waarin alleen Freund Hein met de zeis oppermachtig schijnt. De Zevende begint juist zo, met motieven als reusachtige zwarte vleermuisvlerken, en het spokenrijk dat Mahler daar bekampt, is duizendmaal schrikwekkender dan het ‘tobende Alltagstreiben’ der Eerste. Hier pas heeft Mahler

280 Zie de programmatoelichting van 26 maart 1919.

281 Tivoli-gids, 26 maart 1919.

282 In zijn programmatoelichting van 26 maart 1919 schreef Pijper: de conflicten zijn nog hartverscheurender.

[p. 178]

zichzelf overwonnen. In de Achtste symfonie draagt hij zijn werk, zijn kunst, aan God, aan de creator spiritus op, doch niet als een kind, gelijk de vrome Bruckner, doch als Nietzsches Übermensch, als de Half-God, die de antieken zo verstandig waren te erkennen. En dan eindelijk de laatste werken: het Lied von der Erde en de alles overtreffende Negende symfonie, waar geen evolutie meer is, geen streven en geen fanfaronnerende strijd.

Streven en strijd, ze zijn hier in de Eerste te over. De Finale geeft Strauss' Wahlstatt (Heldenleben) niets toe en de ondertitel Titan, die sommigen de symfonie hebben gegeven, past hierop volkomen. Ik voor mij vind de Finale niet het sterkste deel; dergelijke veldslagen vindt men in de Duitse muziek meer dan genoeg en de andere, oudere vechtpartijen: Siegfried en de Draak bijvoorbeeld, het zijn dezelfde symbolen en ze zijn daar bovendien origineler gezien.

Doch er is meer en beter in de symfonie, de ijle ochtendstemming van het eerste deel, die als een frisse, zilte wind is, de Bruckneriaanse pittigheid en de Wienerische, een tikje sentimentele gevoeligheid van het Scherzo.

En ten slotte het mijns inziens meest suggestieve deel: het Andante, waarvan de vreemde clair-obscure stemmingen reeds geheel van de latere Mahler zijn, van de Mahler die, naar eens zal blijken, de Dichter van onze jammerlijke, verwoeste tijd geweest is.