Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Stadsconcert
13 januari 1919 (UD)

Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Haydn: Symfonie nr. 95 in c
Mozart: Pianoconcert in C, KV 467 (soliste: Elly Ney)
Roussel: Les dieux dans l'ombre des cavernes (Évocations nr. 1)
Liszt/Busoni: Rapsodie espagnole (soliste: Elly Ney)

De soliste van de avond was Elly Ney - de gebeurtenis van de avond was de prachtige Symfonie in c-mineur van Haydn²³⁸ en de zeer goede reproductie daarvan door het U.S.O. en Van Gilse. Het werk is een dier volmaakt gave meesterwerken die ons de zeldzame keren dat een dirigent ze uitvoert, meeslepen, ja zelfs in extase kunnen brengen. Wanneer men van een compositie verwacht dat ze in de eerste en laatste plaats muziek bevat, dan is alles in deze symfonie bevredigend en schoon: het eerste deel, met dat ontroerend naïeve tweede themaatje - en het Andante, met die pacifieke dubbelslagfiguratieën en de genoeglijk-populaire thematiek - die zó Van Gilses Sinterklaasvariaties kon anticiperen!²³⁹ En, vooral, het Menuetto, dat voor mijn gevoelen bij Haydn ‘per ongeluk’ meestal het hoogtepunt van de ganse symfonie is, met dat triootje waarin de triolenfiguren der violoncello een gracieuze elfenmuziek intoneren, waarvan de kostbaarheden aan alle onmiddellijke navolgers der klassieke richting ontgaan zijn en die pas door de romantici en neoromantici zijn herontdekt. Maar dan heet het: Papa Haydn heeft het ‘vorempfunden’!

Merkwaardig overigens dat de (relatief onbelangrijke) tussendelen bij de meesters vaak zo aparte ontroering kunnen geven. Denk aan Haydn, aan Bruckner, en ge herinnert u een hunner menuetto's of scherzi - Mahler droomt in de gelijkwaardige delen zijn diaboliekste, infernaalste dromen. En het is in dit verband heel amusant om zich een zeer overtuigde uitlating van een componerend dilettant te herinneren die in een artikel beweert: ‘Het tussendeel, scherzo of menuet, moet uit de symfonieën en

238 Het gaat hier om Symfonie nr. 95, omdat dat de enige symfonie in c is die toen was uitgegeven. Er bestaan nog twee symfonieën in c: nr. 52 (circa 1771) en nr. 78 (1783).

239 Van Gilse schreef in 1908 zijn Variaties op een St.-Nicolaasliedje.

[p. 159]

sonates verdwijnen, want het is onpsychologisch’.²⁴⁰ Ja. Ja. De meesters hadden er maar eens een half uurtje over moeten nadenken, dan zouden ze wel tot het inzicht zijn gekomen dat ze de onpsychologische scherzi zo gauw mogelijk uit hun grote werken hadden te schrappen. En Shakespeare bijvoorbeeld zou onmiddellijk erkend hebben dat hij al zijn toneelwerken waarin een nar of dwaas voorkwam, grondig zou moeten herzien.

Revenons à nos croches:²⁴¹ Haydn werd heel goed gespeeld. De zeer rustige opvatting van de dirigent, die de muziek nergens aanzette, was een verrassing en ik wenste slechts dat de heer Van Gilse in ander, modern werk (Mahler of Debussy bijvoorbeeld) dezelfde wijze ingetogenheid vertoonde. Er waren kleine ongelukjes (hoorns, slot tweede deel) en de trompetten klinken zelfs in het ppp in het Gebouwzaaltje gelijk de stemmen der engelen uit de Openbaring²⁴² - doch dit vermindert de waarde der zuivere uitvoering in genen dele. De weergave van Roussels Évocation (die binnenkort nog wel besproken zal worden) lukte veel minder; daar waren in de eerste grote climax hinderlijke ongelijkheden.

De soliste van de avond was Elly Ney en ze heeft zich, geloof ik, het meest onverdeeld gegeven in Liszts Rapsodie espagnole - of misschien in Mendelssohns Frühlingslied, dat ze (verbijsterende keuze ná Roussel en Liszt!) toespeelde. Ik geloof stellig dat ze Mozarts concert buitengewoon graag speelt - maar toch was er in haar reproductie iets mats, juister misschien iets teruggetrokkens - alsof ze zichzelf en haar opvatting niet helemaal vertrouwde. Zou ze zichzelf durven toestemmen dat ze Mozart eigenlijk erg romantisch voelt? - zó romantisch dat ze het werk eigenlijk liever wat koel, wat geserreerd speelt, dan zó als ze het hoort in haar onbeluisterde dromen, wanneer ze voor niemand speelt, voor geen publiek, dat om beurten haar japonnen, haar bewegingen en haar spel begaapt - voor geen kleinzonen van Midas, die haar allang geclassificeerd hebben en dus niets meer van haar kunnen verwachten²⁴³ - voor geen psychoanalytici vooral die... Maar laat ik ophouden! Mij resten nog

240 Wie die ‘componerende dilettant’ was, is onduidelijk, maar het begrip ‘psychologisch’ werd in die jaren op een heel specifieke manier gebruikt door voorstanders van de nieuwe Franse muziek. Zij zagen een tegenstelling tussen de (Duitse) a-b-a vorm en de (nieuw-Franse) ‘psychologische’ vorm. In 1919 omschrijft Frans Vink deze ‘psychologische vorm’ in zijn artikel ‘Het wezen der muziek’ als volgt: ‘Wel heeft men in de laatste halve eeuw getracht een nog hoger ontwikkelde vorm in het leven te roepen en deze reeds de naam van “psychologische” vorm geschonken. Deze vorm zou dan zichzelf voorbereiden, ontwikkelen en voltooien, gelijk bijvoorbeeld een levend organisme dit vermag te bewerkstelligen, zeggen we de plant, het dier, de mens; van kiem tot volledig verschijnend wezen. Er zou dus aanvankelijk slechts een motief aan het kunstwerk ten grondslag zijn gegeven, dat dan zichzelf door alle mogelijke ontwikkelingsstadia heen als volwaardig kunstwerk zou voltooien.’ (Caecilia en Het Muziekcollege, jrg. 76/7, nr. 15, 10 augustus 1919, 228). Deze beschrijving van de ‘psychologische vorm’ past naadloos op Pijpers ideeën over de kiemcel.

241 Variatie op de Franse uitdrukking revenons à nos moutons, laten we terugkeren tot ons onderwerp. Croche is Frans voor achtste noot. Wellicht is het ook een allusie op Monsieur Croche van Debussy, hoewel Pijper deze pas voor het eerst expliciet noemt in zijn recensie van 24 februari 1921.

242 De zeven engelen uit de Openbaring, die op zeven trompetten blazen, zijn tamelijk luidruchtig. De ‘engel met het boekje’ bijvoorbeeld ‘schreeuwde het uit met machtige stem, als een brullende leeuw’ (Openbaring 8-11).

243 Pijper refereert hier aan het zogenaamde Midas-oordeel: Midas kiest in een muzikale tweestrijd tussen Pan en Apollo voor de eerste. Apollo laat daarop voor straf Midas' oren uitgroeien tot ezelsoren. De ‘kleinzonen van Midas’ zijn derhalve de onoordeelkundigen inzake muziek.

[p. 160]

twee beschouwingen over het concert. Ten eerste zou ik Mozarts sublieme concerto moeten bewonderen, doch deze aangename en vaak vervulde taak zal men mij ditmaal schenken - en ten andere zou ik én Liszt én Busoni moeten laken. En daar Liszts muziekhistorische waarde reeds zeer vaak vastgesteld is, kan ik er mij toe bepalen slechts Busoni te misprijzen, Busoni, de componerende pianist, die zijn pianistische afkomst nooit verloochent. Wat was dat voor een overbodige daad van hem om die quatre-mains van Liszt te instrumenteren - en dan nog wel zó! Moderne effecten: een tambour-de-basque-tremolo samen met een pianotriller in de hoge regionen - een gebruik van de pauken waarvoor Wagner zich geschaamd zou hebben - dat hele insipide gebruik van de blazers (die losse hobolijn ergens in de Jota Aragonesa!)²⁴⁴ van het slagapparaat, het lompe aanzetten, forceren der vehemente en elegante ritmen! Ik heb er géén parlementair-kritische termen voor! Busoni is zonder twijfel een geniale natuur en een musicus die meetelt: iemand die kritische uitgaven maakt van Bachs pianowerken (ik zeg niet dat ze mij ‘sympathiek’ zijn!), die Schönbergs Klavierstücke ‘voor concertgebruik inricht’ (ik begrijp wel niet helemaal waarvoor dat nodig is!), die bovendien nog een boekje over een nieuwe muziekesthetiek schrijft (waarin hij verbluffende algemeenheden naast fijn persoonlijke opmerkingen noteert),²⁴⁵ die ten slotte nog componeert, zelfs voor de meest onwaarschijnlijke bezettingen: een pianoconcerto met orkest en mannenkoor!, is geen ‘onpersoon’. Maar... het (pianisten)bloed kruipt waar het niet gaan kan en het uitsluitend reproductieve van Busoni's talent manifesteert zich nergens hinderlijker dan in zijn onvergeeflijke vergissingen: het ‘met orkest bewerken’ van Liszts Spaanse retorica, het ‘verbeteren’ - moeilijker maken a.u.b. - van een pianoconcert van Bach - het ‘konzertfähig’ maken van een duivelsdroom van Schönberg. Voor één geëmotioneerde frase gaf ik heel zijn levenswerk, heel zijn compositorische bagage. En ik vrees en hoop hijzelf ook!

244 Het tweede deel van Liszts Rapsodie espagnole.

245 Busoni, Entwurf einer neuen Ästhetik der Tonkunst (1907, tweede herziene uitgave 1916).