Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 151]

Tivoli-concert
19 december 1918 (UD)

U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Lalo: Ouverture Le roi d'Ys
Sibelius: Eerste symfonie
Roussel: Les dieux dans l'ombre des cavernes (Évocations nr. 1)
Richard Strauss: Don Juan

Laat ons voor alles vaststellen dat én de heer Van Gilse én het U.S.O. het laatste nummer van het programma, Richard Strauss' Don Juan, buitengewoon fraai en gelukkig reproduceerden. Daar viel waarlijk veel in te bewonderen: het tempo, dat inderdaad de stijl van het werk voortreffelijk trof; Strauss' ‘gediegene’, voluptueuze orkestratie, die op enkele kleine uitzonderingen na uitmuntend opgevat en weergegeven werd. Uitzonderingen: de zo goed als nimmer stemmende harp en het laatste verminderde akkoord in de blazers, dat de heer Van Gilse waarschijnlijk minder rauw bedoeld zal hebben dan het nu klonk.

Een hyperelegant hofmaker is deze Germaanse ‘zuiderling’ alles in alles niet; wát men hem ook moge toedichten, geen fijne gevoeligheden, wél ‘de brusques oppositions d'extrème violence’, doch helaas niet... ‘et de passionnée douceur’...²²³

Doch, na deze gelukkige prestatie van het orkest en van de dirigent te hebben bewonderd, moeten wij ook vaststellen dat de rest van het programma, evenals de samenstelling ervan, lichtelijk onze verwondering heeft gewekt. Want, wát Van Gilse met zijn combineren van Strauss' Don Juan en Roussels Les dieux dans l'ombre des cavernes ook gedemonstreerd moge hebben, verfijnd stijlgevoel en respect voor het Franse meesterwerk zeker niet. Misschien wél een zekere geestelijke rekbaarheid, het woord elasticiteit durf ik hier niet te gebruiken, die hem in staat stelt met hetzelfde entrain en met dezelfde expansies op de (dynamische) toppen der beide muzieken én des Duitsen meesters extravagances, zijn erotische escapades, én de dromerige oneindigheden van de Franse kosmopoliet aan te voeren. Met geen gelukkig gevolg voor Roussel, overigens. Het werk behaalde slechts een matig succes en dit had anders moeten en kunnen zijn.

Onbegrijpelijk voor de menigte, zoals bijvoorbeeld Debussy dat in zijn Nuages of Sirènes voor de Hollandse oren wel wezen wil, is Roussel zéker nergens. En indien men een aanmerking wilde maken op zijn overigens wonderbaarlijk klinkende instrumentatie, het zou zijn dat hij van tijd tot tijd wel eens niet jong-Frans met geblazen (hoorns) en gestreken vulstemmen werkt. Ook, dat zijn wijze van trompet- en bazuingebruik geen, of te weinig rekening houdt met de systemen, door de anderen (groteren) gevonden en toegepast. Heel, héél zelden Wagnert zijn orkestcoloriet dan ook wel eens - hoewel ik gaarne wil toegeven dat een ideale uitvoering van het werk dit bezwaar volkomen zou kunnen ondervangen. En ideaal was de reproductie van

223 Deze citaten komen uit Debussy, Préludes, deel II, nr. 3 (La puerta del vino).

[p. 152]

gisteravond nog allesbehalve! Wij verlangen overigens naar een spoedige herhaling, en zo mogelijk van het gehele werk. Men weet misschien niet dat de Évocations behalve uit het gisteravond gespeelde Les dieux dans l'ombre des cavernes, bestaan uit La ville rose en Aux bords du fleuve sacré. Een van Roussels bewonderaars noemt het werk een ‘tryptique musical’. Inderdaad, de jong-Franse school heeft veel van die triptieken voortgebracht. Om de, mij dunkt, schoonste te noemen: Debussy's Ibéria: Par les rues et par les chemins - Les parfums de la nuit - Le matin d'un jour de fête. En om u meteen, o lezer, het andere aangezicht van deze triptiekencultus te vertonen: Erik Satie, die ál zijn dwaasheden in drieën verdeelt: trois Gymnopédies (gelijk en gelijkvormig!), trois Véritables préludes flasques (pour un chien), trois Valses distinguées du précieux dégouté, trois Morceaux en forme de poire, trois Airs à faire fuir...!²²⁴

Vóór de pauze had de heer Van Gilse onze aandacht gevraagd voor de Eerste symfonie van de Fin Jean Sibelius. (Het programma annonceerde Jan Sibelius, doch we zullen deze verdietsing maar voor een zetfout houden.) Of men er goed, verstandig aan gedaan heeft? Ik weet het niet. Jean Sibelius is volgens de muziekgeschiedenissen de voornaamste representant der nationaal-Finse componistenbent (één ‘Handboek’ vermeldt zelfs als reclame dat de heer Sibelius de énige Finse componist is die een staatsstipendium bezit). En het is billijk dat men hier in Holland op de hoogte wordt gehouden hoe de nationaliteiten zich in hun kunst uiten, ook al, opdat we er ons zachtkens aan spiegelen zouden. Doch een ‘Finse school’... na het aanhoren der Eerste symfonie in e-mineur van de voornaamste, een staatsstipendium genietende Finse componist Sibelius... zouden we moeten constateren, ‘bestaat niet!’. Zelden heb ik embryonischer, ongeproportioneerder (zowel wat structuur als wat ‘inhoud’ betreft) symfonie moeten beoordelen. Het geheel is van een eentonigheid, van een mistige grauwheid, die in de hele literatuur geen voorbeeld heeft. Het lijkt mij overbodig om het werk met klem van redenen te veroordelen, daar het niet waarschijnlijk lijkt dat óf Van Gilse, óf een ander dirigent het spoedig weer zal herontdekken. Men reageert er niet meer op, het is ons volmaakt onverschillig geworden en zelden heb ik het Utrechtse publiek een zo definitieve koel-afwijzende houding zien aannemen als gisteravond. Ge moet met dat al niet denken dat de symfonie alleen maar ‘vervelend’ is! Men vindt er integendeel van alles in: Walhalla's, zingende violoncellen, Regenlieder, ‘Reigen’ van Spohr, triangels, piccolotrillers en Midsummernightsdreamscherzi. Doch dit alles bleek nog niet voldoende te zijn. De geest was er namelijk niet!

Te vermelden valt ten slotte nog dat deze avond van zachtzinnige middelmatigheden en zonderlinge stijlmengelingen geopend werd met een (ietwat matte) uitvoering van Lalo's Ouverture Le roi d'Ys.

224 Dit is weliswaar de eerste keer dat Pijper Satie in zijn recensies noemt, maar indirect zijn ons en de lezers van het UD al eerder twee opmerkingen over Satie onder ogen gekomen. In Muziekkroniek III van 20 oktober 1918 (‘Grappenmakers’) schrijft J.S.B.B. over Erik Satie: ‘Maar de tweede keer lijken zijn kriebel-krabbels u al méér, overigens eerder aan uw ogen dan aan uw oren. Gij gelooft mijn vriend P. die beweert: “Zie je wel, die noten stáán ook precies op de balk als huisjes en bomen in de verte”.’ En even verder schrijft J.S.B.B: ‘Maar Satie? [...] Hij moduleert volstrekt niet; (hij “vergeet” te moduleren, zoals P. zegt).’