Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 153]

Vijfde Cyclusconcert
31 december 1918 (UD)

Tivoli
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Harty: A Comedy Overture
Grainger: Twee stukken voor strijkorkest (Molly on the Shore en Mock Morris)
Elgar: Serenade voor strijkers
Oud-Engelse liederen en Schotse ballades (soliste: Rodi Deggeller)
Mackenzie: Canadian rhapsody

Het is de laatste jaren bij een deel der grote en middelgrote pers mode geworden om bejammerend, bestraffend en be-opa-end over de ‘aangezichtsloze Nederlandse muziek’ te leuteren.²²⁵ En men heeft, zoals te verwachten was, dit epitheton tot motto verheven. Natuurlijk volkomen ten onrechte. Men zou de Nederlandse muziek, van 1890 ongeveer af, het verwijt kunnen maken dat ze gelijk een tiendubbele Janus te veel en te velerlei aangezichten vertoont, docht nooit dat ze hoofdeloos, onwezenlijk zou zijn.

Maar deze Engelse nationale muziek mist niet slechts het aangezicht - ze mist bovendien elke proportie en elke redelijkheid. Wat après tout niet verwonderlijk is. De Engelsen hebben hun kunstmuzieken van de aanvang af geïmporteerd. De Duitser Händel werd of wordt in Brittannië steeds voor een nationaal componist aangezien; men heeft hardnekkige pogingen in het werk gesteld om meester Haydn blijvend in Engeland vast te houden. Voortreffelijke reproducerende kunstenaars heeft Engeland in overvloed voortgebracht, belangrijke of zelfs maar belangstelling waardige productoren tot dusverre niet één.²²⁶ En met de volkskunst, het nationale Engelse lied, zoals dat gisteravond door Rodi Deggeller en voordien wel door Geertruida van Vladeracken²²⁷ werd geïntroduceerd, is het toch eigenlijk even treurig gesteld. Op het continent heeft bijna elke landstreek, elke provincie haar eigen karakteristieke liedjes en wijsjes, op het eilandenrijk is alles of bijna alles ‘karakteristiek’ onpersoonlijk - de speciaal Schotse muziek ondergaat of onderging waarschijnlijk Scandinaafse invloeden, zonder veel gelukkig resultaat, overigens.

De Angelsaksers hebben de laatste jaren hun muzikale impotentie, steriliteit, als een gemis leren beschouwen en er worden daar dan ook heldhaftige pogingen gedaan om een eigen school uit de grond te stampen. Alleen wil het mij voorkomen dat men dit karwei van een verkeerde kant aanpakt. Engeland schijnt superieure orkesten en dirigenten te bezitten - men vertoont daar buitengewoon fraaie en verzorgde muziek-

225 Het is onduidelijk wie Pijper hier citeert.

226 Pijper had op dat moment blijkbaar nog geen kennis van Purcell en van de Engelse componisten uit de tijd van Shakespeare.

227 Geertruida van Vladeracken gaf recitals met voornamelijk oude Nederlandse, Franse en Britse liederen. Haar echtgenoot, de beeldend kunstenaar Jan Poortenaar, ontwierp haar kostuums en begeleidde haar aan de piano.

[p. 154]

uitgaven, de Chester-editie bijvoorbeeld. Doch wat daar zo verzorgd en fraai wordt uitgegeven is: óf absoluut minderwaardig - óf niet-Engels, doch Belgisch, Russisch of Frans.²²⁸ Pas de allerlaatste tijd zijn er in Engeland componisten verschenen die met de Duitse theorieën en componeermethoden van tot en met Wagner hebben durven breken. Ik noem York Bowen, Dunhill. En toch, en toch... één Spaans, één Frans werk doodt, verdringt de hele Engelse school. En ik denk hierbij niet aan het genie Debussy, doch aan (betrekkelijk) mediocre Fransen als Déodat de Séverac, Dukas of Grovlez.

Van al de gisteravond gespeelde stukken kon er niet één voldoen aan de matigste eisen van inspiratie of persoonlijke constructie. Het slechtst van de orkestwerken was die ouverture van Hamilton Harty, welk stuk de meest onesthetische lintworm is die ik in lang te horen kreeg - in hoeverre een lintworm hoorbaar zijn tegenwoordigheid te kennen geeft, mogen de medici of Charivarius²²⁹ uitmaken. Genoeg. Dat stuk van Harty is zo ongeproportioneerd, zo onbeleefd eindeloos, dat er zich alle mogelijke onbeleefde gedachten opdringen: lintworm, brandslang... om de minst onfatsoenlijke maar te noemen.

Het serenadetje van Elgar is, hoewel men het wat heel vaak van dilettantenorkestjes hoort, nog lang niet doodgespeeld. Goede, normale muziek - wat saai soms, wat zwaar op de hands hier en daar en dikwijls nogal dweperig. Volstrekt romantisch - doch deze romantiek is (of was) in allen gevalle Elgars eigen sfeer en gevoelen.

Beter was ook de rapsodie van Mackenzie - die zich met dat al niet als een fijne geest liet kennen. Het is een wat lompe, ongeciviliseerde muziek, gecomponeerd met veel te weinig zelfkritiek, geconcipieerd met veel te weinig inventie.²³⁰

En het beste van de avond waren die bewerkingen (wat zijn quasi-bewerkingen??)²³¹ van die oude wijsjes door Percy Grainger. Geschreven met veel goede smaak, met veel zuiver instinct voor de zwaartepunten en evenwichten, met veel kleurzin (het strijkorkest wordt in de regel opvallend goed behandeld). Een beetje geknutseld hier en daar, en persoonlijk nergens - de modulatie bijvoorbeeld is wel wat al te primitief voor iemand die in '80 geboren is. Maar het componeren op of met gebruikmaking van populaire wijsjes heeft zijn eigenaardige grote bezwaren.

En het slechtst van alles was de zang van mevrouw Deggeller, was ook de instrumentatie van haar laatste lied (Scots, wha hae wi' Wallaa bled). Haar theatrale opvatting bedierf dat aardige Schotse ding (Leezie Lindsay) volstrekt - wat haar het minste van alles vergeven kan worden. Haar geluid is groot, maar draagt toch niet. Haar pianissimo was steeds, van verschillende punten der zaal uit, onverstaanbaar, niettegenstaande het orkest uiterst bescheiden accompagneerde. Haar forte woei, flakkerde

228 Pijpers Eerste vioolsonate is in 1919 uitgegeven bij Chester in London.

229 Zie voetnoot 136 bij de recensie van 14 maart 1918.

230 Van Gilse schrijft in de programmatoelichting van die avond over de Canadian rhapsody van Mackenzie: ‘Een Engels element is er [...] in vertegenwoordigd [...], namelijk (oneerbiedig uitgedrukt) een zekere mate van uitdrukkingsloze leukheid, ja bijna stompzinnigheid. [...] Daarbij is het stuk zo handig en vlot gemaakt, dat men gaat vermoeden dat deze uitdrukkingswijze, die het midden houdt tussen gevoelloosheid en geesteloosheid, welbewust en weloverwogen is.’

231 ‘Tot het programma draagt verder Percy Grainger enige bewerkingen of quasi-bewerkingen (men denke Mock-Morris moet zoiets zijn als quasi-Morris, zoals mock-turtle soep ook geen echte schildpadsoep is!) van Schotse volksmelodieën (reels) bij.’ (Van Gilse in de programmatoelichting van die avond).

[p. 155]

dat het een aard had, geen enkele intonatie ‘stond’. Het komt mij voor dat Rodi Deggeller haar zangtechniek grondig heeft te herzien (‘wilde lucht’!!).

Die laatste Schotse strijdzang is, als lied met orkest beschouwd, een paskwil. De geweldigste geluidsorkanen op analoge plaatsen bij Wagner, Strauss of Mahler zijn als het ‘suizelen der zachte koelte’ (waarin God is) tegenover de retorische donderbui met aardbeving die daaraan voorafgaat.²³² Waarlijk - hier ontbraken slechts de alt- en tenorhoorns en de dondermachine aan.

Goed was de reproductie door het orkest van Elgar en Percy Grainger (behalve een paar mislukte hoge, vlugge passages), doch het was geen dankbare avond. Ik stel me voor: de heren zouden na afloop van het concert voor hun plezier een ouverture van Berlioz of L'apprenti sorcier van Dukas hebben willen spelen, liever dan zo, met ledige magen, naar huis te zijn gegaan!

232 Verwijzing naar 1 Koningen 19:11-13 (zie ook de recensie van 18 april 1918).